Отчаяние (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Гуар босанып шыысымен сол кні сске ктерілмей-а білайыр олына кеп жетті. Хана Сыбан Раптанны ыры мы скері келе жатанын айтты. білайыр дабыл аып, скерін сапа трызды. Хан кеесін шаырды. Ттын жігіт Хочалара білайырды отыз мы скері бар деп білмегендіктен айтан. білайырды бар скері он бес мыа да жетпейтін. Мндай шаын олмен ыры мы жауынгері бар Сыбан Раптана айдан арсы тра алады? Бларды бар сенгені алы аза жайлаан Ара олы болатын. Сол ола сеніп жорыа аттанан. Сол олды ктіп, Шиелі бойына ос тіккен. Енді жау- ды таяп аланын естіген жне оан ттеп бере алмайтынына кзі жеткен білайыр бір себептен кейін шегінуді де ойлады. Біра Адай мен Таманы батыр жігіттері оан кнбеді. Олар Алшын руыны алтын шты найзасын жо- ар анына малмай кейін айтпаймыз деп кесіп айтты. білайыр, амал жо, скері аз болса да, Сыбан Раптана арсы шыуа бел буды. Тек здеріні аз екенін айтып, «тезірек жетсін» деп, келе жатан Смеке ханны скеріні алдынан таы ат шаптырды.

Болат ханны Ордасына абанбай батыр жеткенде, хан жазы жайлау Нра бойында болатын. Біра зі тсек тартан ауру екен. Бл ел суы

сзден брын да хабардар боп шыты. Хан Жоара арсы шыуды інісі Смекеге тапсырды. Ол бкіл Ара бойындаы Орта жз руларына кісі жргізді. «аза жеріне жау шапты, аттан!» деген хабарды естіген алы ел лезде дрліге алды. аза деген ата ие болып, Еділ мен Ертісті, Алатау мен Есіл, Тобылды арасын жайлаан елге ежелден соыс деген сз жат емес-ті. асырлар бойы бл елді соыссыз ткен бірде-бір жылы жо. Соы екі жз жылын Сырдария бойындаы алалары шін білайыр, Мхамед-Шайбани ордаларымен, Самарант, Бар мірлерімен айаста ткізген. Бнымен атар он бесінші асырды басынан бастап, кні бгінге дейін Жоар, ытай хандытарымен алысып келеді. лі алдарында анша ырын апат бар! Осыны бріне еті ліп кндіккен халы, б жолы да «жер шетіне жау келді!» деген суы сзді естігенде, еле ете тсті. Біра жеріні шалайлыымен байланысты заматта жинала оймады. ырда жатан жылыларынан жорыа мінетін аттарын алдыртып, босаада сйеулі тран сойылдарын таымдарына басанша біраз уаыт тіп кетті. Тек бір ай млшерінде отыз мыа жуы жігіт жиналды. Осы жігіттерді ішінде, бкіл аза еліне аттары млім, халын жоар шапынынан таруа жан салан йгілі батырлары: Арынны бір тармаы анжыалы руынан шыан Бгенбай, Бсентин руынан шыан Сырымбет, Малайсары, Тараты руынан шыан Байозы, Шаша руынан шыан Жнібек, лытау бойындаы Найманны бір тармаы — Бааналы руынан Оразымбет Имантай келді. здері жас боланмен, кейбіреулері астарындаы топ жігітке басшы болуа жараандай. Бларды стіне Баянауыл мен Ккшетау даласындаы Обаан зенін жайлаан Уа руларыны жігіттерін ертіп, брын да Іле бойында жоарлармен сан алысан, Араны ардагері Батыр Баянны зі де бгін-ерте жетпек. Блар келе бастааннан кейін, сонау Ертіс бойындаы аракерейден зіне серік жігіттерді жима болып, абанбай батыр еліне айтты.

райсысы р тауды мекендеген аза руларыны скерлері жиналанша, жаз ортасы да болып алды. Жт жеті аайынды дегендей, Араны жауынды-шашынды мезгілі биыл жылдаысынан ерте тсті. Смеке скеріні тегіс жиналуын ктпей, Батыр Баян ш мы салт атты ыай мен сыай ер жігіттерден рылан жау жрек олмен Сыр бойына беттеді. Блар сапара шыар алдында ана Смекені слемін алып, Кіші жзді ханы білайыра шабарман жіберілген. Екі ханны удесі бойынша аза олы арашаны орта шенінен алмай Шиелі мен Жааоран арасындаы Сыр бойында бас оспа-ты. Осы арадан ел болып бірігіп, жоара арсы аттанба еді. Жері шалай Ара жігіттері дл бгін-ерте жинала алмайтындарына кзі жеткен Батыр Баян, білайырмен кездесетін мезгілдері таяп аландытан, «Араны скеріні алды келе бастады» деп Кіші жзді кілін ктере тру шін, зі дейі брыныра шыан. Бл Ккше теізді жаалай аратауды теріскей тсына жеткен кезде, Смеке де жиырма бес мыа жуы олмен Нрадан озалан.

Аылымен, ерлігімен емес, байлыымен ер арасындаы тартыста зін жатайтын шынжыр бала шбар тс шонжарларды демеуімен кзге тскен Смеке, Болат хан ауыралы бден лепіріп алан. ткен жылы ана кенжесі даймендені Бкей слтанны рпаына йлендіріп, Їш жзді шаыран лан-асыр тойды ызуы басылмай, лі ккіп жрген Смеке ыралып-жыралып алы олмен жорыа аттананша, ырды боранды-шашынды, желі менінен тетін ара суы кзі де басталып алан-ды. Ккше теізге жетіп, оны кнбатысы мен Сыр бойына арай беттеген кезінде, бкіл аза жеріні арам, ызылм, Сарымын дл осы тса келіп йгісі келгендей, адам айтысыз ара дауыл соты. Аспана ктерілген м, топыра, иыршы тас, тбірімен жлынан баялыш, жыыл, абатан дние жзі крінбей кетті. йір-йірлеп матастыр- ан жылыны кей тобы жел тіне шыдай алмай ыуа айналды. Тек мір бойы жылы баып скен Ара жігіттеріні ерекше ерлік имылдарыны ара- сында ана аман алды. Бл ара срапыл екі кн дегенде зер басылан. Азыа деп айдап шыан отан-отан ойды брі тегіс ырылды. Тек тйелерге артан бидай, тары, рт, жент, май аман алды. ол айтадан озалды. Брыны таыр дала енді атты шашасына дейін кмілген ма айналып, жайылыса йренген жйріктер ждеп-жадап, сегізінші кн дегенде Сырды теріскей тсына Амешіттен бір кндік жерге кеп тотады. Смеке осы арада ер ажап тастаан аттарды жарасына май жаып, бден ажыан жігіттерін тынытырып алу ойымен сл аялдады. Осы арада сол Сыбан Раптанны скері білайыр олымен Жааоран маайында кездесіп, атты ырын соыс бол- анын, білайыр олы жеіліп кейін айтанын естіді.

Сыныа сылтау іздеп келе жатан Смеке енді жалт берді. «ыс болса келіп алды. Жоар скері де рысын тотатады. Ара жаа брібір беттемейді. зіміз барып тиісуіміз — шын аылсызды болар. білайырды олын жеген Сыбан Раптан, бізді жадап-ждеп зер жеткен скерімізді быт-шытын шыаруы даусыз. Текке римыз. Одан да «есі барда — еліді тап» деген, боса ырылмай транда елімізге айтайы. дай бйырса, жоармен келесі жазда кездесерміз. Оан дейін алы ол жинап, бден мыталайы» деді Смеке. Шынжыр бала, шбар тс ру басшылары бл кеесті малдады. Расында да Смеке скері, осы кйінде Сыбан Раптана арсы шыар болса, текке ан-жоса болатыны айдан аны еді. Бір жаынан, білайыр олыны кейін айтаны Ара жігіттерін рухани лсіретсе, екінші жаынан, алыс жолдан жадап-ждеп келген лсіз жрт мздай боп дайындалан, здерінен екі есе кп Жоар скеріне ттеп бере алмайтыны да ха. Креске тсуге дрмені жетпесе р жректілік кімді мрата жеткізген. Ара жауынгерлері Сыбан Раптанмен кездеспей кейін айтты.

ыры мы олмен Сыбан Раптанны келе жатанын Гуардан естіген білайыр дабыл атырып бар скерін сапа трызып, «туекел!» деп Сыбан Раптана арсы жрген. Бл жолы Сыбан Раптан емес, оны білайыр ойламаан жерден шапты. скері шбалаы келе жатан Жоар онтайшысы ктпеген жерден тиген жаудан шу дегенде сескеніп ап, сл кейін шегінсе де, аза олыны анарлым аз екенін кріп, тез-а есін жиан. Жоар скеріні соы шептері де жетіп, Кіші жзді жігіттері анша ерлік крсетіп арсыласанмен де, ерікке оймай, аза скерін кейін арай ыыстыра тскен. Енді бларды жеуге айналдым ой деп, аыры имылына кіріскен кезде, кенет «абанбай!», «абанбай!» деп рандасып, амыс арасынан абанбай батыр бастаан Найманны екі сан олы Жоар шебіне дл кпе тсынан тиген. уелде Араны алы скері келіп алан екен деп абыржыан Сыбан Раптан, бйірінен тиген жау жаадан жеткен шаын жаса екенін тсінісімен, тез-а бойын жинап алан.

Жоар олы айтадан шабуыла шыты. рыс шиеленісе тсті. Кн екіндіге таяп алан кез. азаты бдан баса скері жо екеніне кзі жеткен Сыбан Раптан, зіні кптігін кріп, скеріне «бірде-бір аза жауынгері тылушы болмасын, жан-жаынан оршап алыдар!» деп бйры берді. Жоар скері онтайшысыны бйрыын орындаан. рыса ызу кіріскен білайыр здеріні оршауда аланын кн батып бара жатанда бір-а білді. андай апана тскендерін ааран Кіші жзді жігіттері ашып тыла алмайтындарын тсінісімен-а, лімге біржолата бел буан. Жастытарын ала лмек болды. аза жігіттеріні ерлігі, айсарлыы брынысынан он есе, жз есе арта тсті. Жауыны оай берілмейтініне кзі жеткен Жоар жауынгерлері де барын салды. Екі жатан да бірдей батыл имыл, ан-жоса кескілесу басталды. Біра білайыр олыны жан-жаынан темір оршау бірте-бірте тарылып, аза жігіттеріні шеберден шыа алмай ырылатыны шындыа айнала бастады. Сонда да йгілі Адай, Тама, Найман жігіттеріні оршауында, маына жан жуытпай жрген білайыр «жеілдім» деп ол ктермеді. Бан ызаланан Сыбан Раптан «азаты бірде-бір жауынгері тірі алмасын!» деп таы жарлы берген. анды крген асырдай, азаты ыруа бден ныып алан Жоар онтайшысыны бл бйрыын орындар ма еді — айтер еді, кенет солтстік жатан «Аруа!», «Аруа!», «Ажол!», «Ажолдаан!» айбарлы ран шыты. Бл кезде кн де батып бара жатан-ды. Ойламаан жерден айбарлы ран естілгенде Сыбан Раптан шын сасып алды. Смекені олы жеткен екен деп ойлады. Ал бл жеткен — бар боланы ш мы жауынгері бар Батыр Баян еді. Ол Іле бойында брын да алмапен сан айасан, сан жеген, жау жаына брыннан белгілі батыр. Абоз атын ол алдында ксілдіре салып келе жатан жігітті кргенде, жоарлар «Батыр Баян!» деп шу ете тсті. Жау шебіні бір жаы шетіней бастады. Сол шетінеген тстан білайыр скері оршаудан босанып шыа берді. Бл кезде ас араюа айналан. Заматта араы тсіп кетті. Енді екі жа та рыстарын тотатып кейін шегінді. Осылай Батыр Баянны ойда жота пайда болуыны арасында бір ырыннан сау алан білайыр скері, майданда те жартысын кмусіз тастап рі шегіне берді. Батыр Баянны скерін осанны зінде олыны саны бар боланы он мыа жетер-жетпес. Мндай шаын кшпен ш есе кп жоара не істейсі?

Смекені алыста жатанын білмеген Сыбан Раптан білайыр олын умады. Артымнан Смеке скері тре соар деп орыты. Содан, екі скер екі жаа арай шегінді. Кп кешікпей жабыры жо, ары жо, кпілі адамны кпесінен тетін, бкіл Сыр бойыны жртына млім кзгі ара суыы да басталады.

Сауран аласы Отырар, Сыанапен атар салынан аза еліні кне бекінісі. Бл амал жаалай азылан, зындыы жиырма бес, тередігі он бес кез, тіп-тік ормен оршалан. Орды тбінен амалды жоары ернеуіне дейінгі биіктігі елу гяздай ¹. [1] Оны стіне р мір, р дуірде бл шаарды оранын зінше кшейте тскен. Сондытан да амалды асырлар бойы келе жатан абыраларын Шыыс хан шабуылы кезінде де тас атыш машиналар бза алмай ойан деген лаап бар. Аыза араанда, Сауран шаарына Шыыс хан скері кіре алмаан. Тек аланы ораушыларды бірі алмай аштан ырыланнан кейін барып, монол басыншылары ие болан.

1

Г я з — кез деген сзден шыан.

Тркістанды тастап кеткен Елшібек батыр, тнде амыс арасында тыылып жатып, кндіз жріп, ш кн дегенде серіктерімен осы Сауран бекініске зер жеткен.

ала хакімі Трсынбек жоарлардан орып ндижана ашып кетіп, шаар трындары бігерде екен. Бл маайа йгілі Елшібек батырды келгеніне олар уанып алды. Бір дауыстан брі шаарды орау жмысын Елшібекке тапсырды. Батыр бірден жауа тойтарыс беру жабдыына кірісті.

Жер бетін ділетсіздік билеген сонау у заманда, тарих иянаты лсін-лсін айталана беретін. Осы срылт балшыты лы бекініс сол иянатты р жз елу жылдар арасында збей кріп отыран. Ол иянатты Шыысхан кезінде де, Аса Темір, білайыр, Абдолла шабуылдарында да бастарынан ткізген. Міне, бгін жоар басыншылары да сол иянатты таы айталама. Ал ала трындары бірі алмай ырыландарынша, шаарларын жауа бермей орап келген. Бгін де сйтпек.

Бір кезде осы бекініс стінде тас мсін трізді кзетте Ора батыр тран. Содан жз елу жыл кейін, л мен кнен туан, жала тс батырлар ия пен Тяа кезек келген. азір оран стінде осы ос батырды рпаы, алпамсадай алып денелі, рыштай берік Науан ста тр.

Науан станы бар кн крісі — крігі мен баласы. Арманы — ары бабасы Ора пен ия, Тя салан ділеттік пен ерлік жолын адал стау. Ал халы шін жан иан ерлер жайындаы ел аызы оны ана стіменен анына сіген.

Аыз? Жо, ия пен Тя ерлігі аыз емес, шынды! Оны рпатан рпаа ертегі етіп ел айтады, сол батырды аны таман срылт топыраты жер айтады. Бастарына ойылан лпы тас пен ерліктерін ткізген осынау берік амал — бекініс жыр етеді.