Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
Ертеіне боран да тыйылды, бос алан шаара кн шыа Шно-Дабо скері де кірді.
Тркістанда Сыбан Раптан онтайшы кеесін шаырды. зіні басты баадЇрлері мен нояндарыны аылы бойынша, блар енді Сырдария мен Амударияны жаалай отырып, Жайы, Еділ зендеріне дейін тіп, сонау Айдархан (Астрахань) тбіндегі алма аймаымен штаспа болды. Бл жолды Ренат та малдаан. Ара жерінде Бетпадала, арам арылы жруді ауіпті екенін еске алып, ол жаа келесі жазда Ертіс бойындаы Тлеуіт (а ырыз), Телес, Мндас, Енисей ырызы, ман Челкан сынды Ойрат тымдас Батыс Сібірде тратын са руларды оса отырып аза жеріне Есіл, Тобыл зендері жаынан тиюді ойлады. Сйтіп, сонау ытай шекарасынан солтстіктегі Тобыл, Есіл зендеріне дейін, кнбатыста Еділді бергі жаасынан, кншыыста Ертісті ары бетіне дейін жайлаан аза елін біржолата
Он бес кез анаконда деген пжылан зінен бес есе жуан баны жтады екен. Осыншама жерді басып алан аза елінен халы ш есе аз Сыбан Раптан, зінен жз есе халы кп ытаймен соысамын деп жрген Сыбан Раптан, расында да осы анаконда пжыланы трізді еді. аза елін дл осы быт-шыт болып жрген кезінде жтып жіберуі де ажап емес-ті. Біра бл «гізді» ай жаынан жту керек? Анаконданы стауа шыан адамдар гізді арсы жібермейді, жанынан ашырады. ашып бара жатан баны анаконда арт жаынан жтады, баны алпамсадай бкіл денесін ылытып жібергенмен тамаынан шаыратай ос мйізі тпейді. Баны денесін не сып тастай алмай, не жтып жібере алмай, аалып жатан омаай анаконданы айдаар стаушылар, аузынан шыып тран ос мйізден сйреп кеп, темір тора бір-а кіргізеді. Сыбан Раптан да осынау аза жері деген алып «гізді» ай жаынан жтанын аармай алды. Алып даланы ос мйізі тріздес сонау Россиямен шектес Еділ мен Жайыа жеткенінде, оны рі арай жта алмай алатынын еске алан жо. йткені, осы ос мйізге жетуін дейі ктіп отыран Россия атты алып кш жатан-ды. Егер Сыбан Раптан осынау алы осынын Жайыа арай емес, ргенішке бранында, кім біледі оны анды семсер — кшпелі хандыы з ашаратыына зі тншыпас па еді, айтер еді…
Біра адамды дай адастырар алдында е алдымен аылынан айырады. Кзтосанны е аыры айында Сыбан Раптанны баласы алден Церенні олы Тркістаннан шыып, Жааорана беттеді. Б жолы оны арамаында ыры мы атты скер бар-ды. зге скерін жаулаан жерін иемденуге ал- дыран. Біра, Жааорана таяан кезде, бкіл скеріне кілт тотауа тура келді. Бір кн брын ала жіберген ызы Хоча басаран барлаушы топтан: «Алдымызда аптаан аза скері келе жатыр» деген хабар жеткен. Сыбан Раптан та алды. айдаы скер? Кім басарып келеді? Сонау лжадан аттаналы алты айдан бері арсы келер жнді кшті крмей бден асынып алан Сыбан Раптан ызына кісі шаптырды… «айдаы скер? Ондай алы скер шыаратын азаты кбі ырылан. Сені кргені сір кп малы болар. Абайлап ара, егер кргені шынында мал болса, онда айдап алуа анша адам жіберейін, тез хабарын бер», — деді. зі енді скеріне таы ала арай жруге бйры берді. Біра Хочадан таы хабар келді. «Алдымыздаы бізге арсы келе жатан азаты Кіші жзіні скері екен. Басында білайыр хан… Аз дегенде отыз мыдай… Осындай алы ол о жаымыздан, Орта жзден де бгін-ерте келмек крінеді. Оны Болат ханны інісі Смеке басарады дейді ола тскен жігіт… Екі жаты скері Шиелі тсында тйіспек. білайыр скері азір осы Шиелі жаасына остарын тікті. Шамасы, Смекені олын ктпек… Жау арасы бден шоырлананша, сол жерде аялдау керек. Келе жатан жауды ктпеген жерден шабуылдаса, жеіс біздікі болатынына дау жо» депті ызы.
Сыбан Раптан алдында жау бар екенін енді ты. Біра ызыны берген аылына ар-ар клді. «Отыз мы скерге келетін таы отыз мы скерді кт дейді. Сосын барып олара ойламаан жерден арсы шыа кел дейді. Аылыа болайын! йелді шашы зын, аылы ыса деген, міне осы! Егер білайырды отыз мы скері болса, мені ыры мы жауынгерім бар. Жне андай ккжалдар! Кіле сен тр — мен атайын! Мндай ыры мы олмен ашан да болса отыз мыды жеуге болады. білайырды отыз мыына Смекені отыз мыы осылуын мен неге ктемін? Одан да олар осылмай трып, білайырды скерін неге ырып тастамаймын? Мейлі, келе берсін, содан кейін Смекені отыз мыы. Онымен де айасуа кшім жетеді». Ол осыны баласы алден Церен мен Рената айтты.
Ренат:
— Егер біз баранша, ар жаынан Смекені скері жетіп алса айтесіз? — деді.
— айткен кнде де білайыр скеріне Смекеден брын жетуіміз керек! Бар айла осында.
— Біз соысып жатанда Смеке скері жетсе айтесіз?
— Смеке скері жетпей трып білайырды жеуіміз керек.
— Бл бізді ойымыз ой. Ал Смеке скері бізден брын жетіп, не болмаса біз алысып жатанда жетті делік?
— Онда біз жеілдік.
Сзге алден Церен енді ана кірісті.
— Ондай ауіп туатын болса, осы арада кідіре трып, арт жаымыздан таы жиырма мы скер алдыранымыз аыл емес пе? Алпыс мыа алпыс мы, жеіс рашан да бізді жата болады.
— Онсыз да біз жеілеміз.
— алайша?
Сыбан Раптан арылдап клді.
— анша жер, анша ала аланымызды білесі бе? Сонда алан жеріді алаанымен басып отырасы ба? Бар скерді мнда алдырса, орыанынан баынып отыран ел ндемей отыра ма? Жо, алден ноян, арсы келген он бес жауынгерден артынан адып мылты атан бір адам ауіпті! Жиырма мы — алан жерімізді басып алуа керек. Ал ондаы скеріміз азір жиырма мынан сл ана асады… Алты айды ішінде он мы алма оа шты. Бес мыдайы дала азаы, тау ырызымен айаста аза тапты. Оларды орнын осы жорытан айтан со, ысты кні ана толтырамыз. Ал азір нартуекел. Отыза — ыры! Біз жеуіміз керек!
Ренат аырын жымиды.
— Оныыз рас. Смекеден брын жетіп, жауды жеу — бізге алан жалыз жол.
Ол іштей Сыбан Раптанны олбасшылы дарынына та алды. Шыыстан шыан лы скери олбасшылар — тилла, Шыысхан, Бату, Аса Темір — брі де хат танымаан, зінен брын ткен елдерді скер ру, соысу тсілдерін де білмеген адамдар. Брі де з жолдарын здері салан. Олар ашанда болса, жауын жеуді білген. Бкіл лемге йгілі Шыыс ханны дние жзін билеймін деп талпынанда небары екі жз мы скері болан. Сонымен анша елді, анша жерді басып алды! Оан араанда, Сыбан Раптанны ісі баланы ойыншыы трізді. Жоар хандыы рі кетсе жз мы скер шыара білер. Сондай скермен, рине, бір аза жерін зіне арату — Сыбан Раптанны олынан келеді. азіргі ойлап траны да сол лы сенімні амы. Тек бны олдай білу керек.
— Ал, басты ата амшыны, — деді Сыбан Раптан енді бтен сзге келмей, — араы тсе біз де жау шебіне жетуіміз керек!
атты желіске салып, ыры мы ол шаай тстен бесінге дейін жрді. Кн екейе Сыбан Раптанны алдыы шебі Шиелі зеніне жиырма шаырымдай жердегі бір оалы клге келіп жетті.
Осы арада ызы Хоча басарып кеткен барлау тобына кездесті. Жоар барлаушылары алы амыс арасындаы остарынан шыып, ат стіндегі онтайшыа иіліп тжім етті. Хоча кесін атынан тсіріп, з шатырына олтытап алып кірді. Аздан кейін алден Церен мен Ренат та келіп, есік жатан бір тізерлеп орын алды. ыз н-тнсіз, босаада тран торсыты пісіп-пісіп жіберіп, шара аяпен алдыменен кесіне, содан кейін аасы алден Церен мен Рената ымыз йып берді. Сыбан Раптан ымызды сусынын андыра за жтты да, есік алдында ймелеп тран барлаушылара кз жіберіп:
— Шгерек ноян айда? — деді.
Хоча кесіні босаан шара аяына толтыра айтадан ымыз йып, олына статты да:
— Шгерек ноян ос сыртында ліп жатыр, — деді.
Сыбан Раптан ымыздан таы бір жтты.
— Кім лтірді?
— Мен лтірдім…
Сыбан Раптан ызынан «неге лтірді!» деп сраан жо. ымызын ішіп болды да, сырта шыты.
— айда? — деді ол ызына.
Хоча н-тнсіз кесіні алдына тсіп, елу адамдай жер жрді де, амыс оршаан алада шаласынан слап жатан жігітті крсетті.
— Міне.
Жігіт сом денелі, жиырма бестер шамасында екен. стіндегі киімі де, ару-жараы да бл жігітті Жоарды белді руынан шыанын крсетеді. Оны дл жрек тсынан адалан сада оы сол адалан алпында тр. Суырып алмапты.
— И? — деді Сыбан Раптан ызына абаын тйе арап.
— Жазыы болды, лім жазасына бйырдым, — деді Хоча айылын да жимай.
— Шгерек ноянды лім жазасына бйыру шін тым лкен айып керек. Не істеді ол?
Жиырма бес жасар Шгерек ноян Сыбан Раптанны зегілес серігі, Жо- ар хандыыны е бір бай адамы Меркіт руыны баадЇрі Дода Жорджиды жалыз баласы болатын. Былтыр кесі Сыбан Раптана кеп да тскен. Хочаны Сыбан Раптан Шгерек нояна бермек болан. Екеуіні осылу тойы ыса белгіленген. Біра неге екені белгісіз, Хоча Шгерекке кйеуге шыысы келмейтінін кесіне білдірген-ді. ызыны ерлігі, жеттігі шін те жасы кретін Сыбан Раптан оны бл сзіне мн бермей, жай шейін «лап тсті» демесін деп айтып жргені шыар деген де ойан. Расында да, Шгерек ноян ата жаынан да, байлыы, ерлігі жаынан да Хочадан кем емес еді. Хочаны оны сймеймін деуі кімге болса да адам нанысыз сз еді. Расында, ызды Шгерек ноян ната ойан жо. Оны мірден кткен жары мндай емес. Біра, бкіл Жоар елі ас-абаына арап отыран онтайшы Сыбан Раптанны аарынан орып, ол Хочаны алмаймын дей алмады. рине, жігітті зін менсінбегенін ан Хоча атты орланан. кесіне мені натпайды деуге арланып, «мен оан кйеуге шыым келмейді» деген. кесі алашы кезде бл сзге мн бермесе де, бертін келе «осыларды арасында бір пле бар ма?» деген ойа келіп еді. атар жріп, бірін-бірі сын, жаудан бірін-бірі орай білсе, ерлік арылы тіл табысар деп, Шгерек ноянмен бірге, Хочаны да барлауа жіберген, з ойыны аталмаанына кзі жеткен Сыбан Раптан бойын ала бастаан ашудан екі беті тктене тсіп: