Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
Ата-бабасыны ерлігі мытпастай боп рпатарыны жректерінде саталып, мойындарына тмар болып таылан.
Кзетте тран Науан станы асына Елшібек батыр мен Бар жырау келді.
Мсылманша хат танитын Бар жырау — аза тарихы амтылан кне кітаптарды кп оыан йгілі шежіре. лы арманыны бірі сол халыны ерлігін лкен дастан ету еді. Ол аза еліні басынан ткен кндерін ана емес, бгінгі кресін де, ерлігін де жырлама. ш айдан бері Сауранны жауа берілмей транын естіп, кеше ара тнді жамылып, жау шебінен ткен. Содан бері аласын жаудан ораан, аштыа да, ажала да кнген ара бара жртын кріп, малан кілі бір жасарып алан. Жыр шумаы бірінен со бірі келіп, иялында дастан да
— Арсыз ба, Бар-еке! — деді Науан ста ос олын кеудесіне ойып.
Барды майдан басына келгенінен хабардар жрт лезде жиналып алды.
— Барсыдар ма, рендерім! — Бар сйсінгендей барлы жртты кзімен бір шолып тті де, Науана брылды. — Ары аталары ия пен Тя батырларды ерлігіне аны едім, з ерлігіді кзіммен кргелі, шыбын жанымды шберекке байлап, дейі іздеп келдім, арысым…
— Халыызды халі ыл стінде транда келгенііз — бізге он сан ол осыланнан кем болмас! — деді Науан ста. — Ісіміз о болар.
— Айтаны келсін! — кенет Бар жырау тірегіне брыла арады. — Бір кезде осы Сауранды Абдолла міршіден сені бесінші аталары ия пен Тя орап еді, азір, Науан ста, жоарды жолында зі трсы. Шапан жауды екпініне араанда біз лдеашан рып кетуге тиісті едік, ел болып лі келе жатырмыз, дайды бнысына да шкіршілік!
— Уа, жырау! — деп Науан ста сл ала аттады. — Жаа зііз айттыыз ой, мені бабаларым осы Сауранды ораан деп. Бгін жау жаы тыныш жатыр ой, ажыан кілге уат бере ме екен, соларды ерлігін айтсаыз айтер еді?
Жрт шулап оя берді.
— И, жырау!..
— Бабаларымызды ерлігін лгі етелік!..
— Налыан кілге нр болсын!
Халыны ткен ерлігін бір айтатын кез осы екенін ан жырау, кп кттірмей, сзін бастап та кетті.
— азаты басынан андай сораы кндер тпеген, — деді толанып. — Соны бірі осыдан жз елу жылдай брын Туекел ханны тсында болып еді.
Бхар міршісі Абдолла з ордасында отыр. Кенет кзі клімсіреп, слу мрты тікірейе алды. Ойда-жота бірдемеге уанып кеткендей. Біра міршісі ашуланса кенет кзі клімсіреп, бетіне ан жгіре бастайтынын кп жылдан бері білетін аылшысы Хасен-єожа таы да жазысыз біреуді аны тгілгелі транын ты. Узір міршісіні бл асиетіне йрене алмай-а ойан. Алдында тран кжекті жер алдында аждааны сілекейі кзінен жас боп аады дейді. міршінікі де сол трізді ылы… Сонда бл жолы кімді жтпа? азір хан сарайында Хасен-єожадан бтен жан жо. Сонда… Мны андай жазыы бар? Бар айыбы — Бабаслтаннан Талас бойындаы рыста Шаайды жеіліп аланын естірткені ме?
Абдолла кенет орнынан трып, терезе алдына барды. Мнара биіктігінен хан сарайыны етегіндегі, алы бау-башаа бленген Бар шаарыны иыр шетіне кз жіберді. р жерде сыртын сан трлі бояуларымен рнектеген, ернеулері ран срелерімен безенген кмбезді мешіттер, Калон, Чар, Минер мнаралары, лыбек салдыран салтанатты медреселер крінеді. Хан сарайыны ауласы рік, жзім, алма, алмрт, інжір ааштарымен сысыан жасыл бау… Ааш арасы сылдырап аан кміс оырау блатар. Бл збек еліні Самаранттан кейінгі лкен шаары. Бір кезде бл шаарды Самарантпен бірге Абдолланы бабасы Мхамед-Шайбани Аса Темір рпаынан тартып алан. Мхамед-Шайбани аза тапаннан кейін, Бар айтадан Аса Темір рпатарына кшкен. 1557 жылы, яни хаджри есебі бойынша 964 жылы, жиырма трт жасар Абдолла екінші рет жаулап алды. Содан кейін ол Бхарды зіні астанасы еткен. Осылай Бар хандыы туан.
— Бхар міршісі Абдолла збек халыны анын андай сорса, Сырдарияны орта шеніндегі аза еліні де анын сондай сорма болды. Бабалары білайыр мен Мхамед-Шайбаниды аза жерінен шыанын сылтау етіп, Сыр бойындаы алаларын зіме аратамын деп талай рет шапты, — деді жырау.
Абдолла терезе алдынан кейін брылып, жан-жаына ойлана арады. Біра оны кірпік апай тесірейе алан шегір кзіне — зулім сарай еденіне тселген ырмызы ызыл парсы кілемдері де, шекейлі рнекті сафьян орындытар да, абырада ілулі тран болат аспаптары мен алтын зерлі ылыш, анжарлары да, брыштаы дгелек арша стеліні стіне шрбат ішуге ойылан фарфор кеселер де, имек мойын кміс мыралар да — бірде-бірі крінбеді. Оны шегір кзі хан сарайыны мрмр абыраларын тесіп, лдеайдаы ккжиекке шаншыла араандай.
— ожа, сенен аыл сраым келіп тр, — деді ол, таы кзі клімдеп. — Дос боламын деп ант берген жауым, баса жауларыма досты крсетсе, мен андай шара олдануым керек?
— Ондай алдамшы достарды басын алан жн, тасыр хан.
— Солай де… Бізді жаа шыан Шаай мен оны баласы Туекел, ас жауым Бабаслтан мен Бзахрды бастарын маан кеп бергілері келмеді. Ал, оларды басын аза алаларын жаулап алан со мен кесуім керек…
Бабаслтанны опасыздыын сылтау еткен Абдолла бір мы бес жз сексен екінші жылы, тамызды сегізі кні Сауран бекінісіні етегіндегі алы тоайды арасына кеп шатырын тікті.
Та атып келе жатан мезгіл. Бір кездегі ататы білайыр бабасыны лашкерлеріндей, кіле кк темір рсанан, тгілген жал, лаш йры жйрік мінген елу мы скер лек-лек боп, бекіністі оршай сапа тра бастады. Шаарды сол жаында а боз, ара кк сйглік мінген, бастарындаы болат дулыалары шыып келе жатан кнмен шаылысан байдулла слтанны жауынгерлері. Теріскей жата кн белгісі бар ара туды желбіретіп стаан Абдолланы баласы бді-Мумин слтанны лашкерлері. Тстері суы, аарлары ызарлы. Кнгей тста байдулланы баласы Асфандияр слтанны, ірбіз басыны суреті салынан алара кк туыны астына Абдолла арамаындаы Келдеш би, Жандулет би, Трсын би, Бике би секілді белгілі мірлерді жігіттері тізілген. Дені аза руларынан шыан мірлер боландытан, бларды скерлеріні сырт бейнесі Дшті ыпша сыпайларына сайды. Найзаларыны басына ту етіп ттам ылшы байлап алан. Таымдарыны астында бзаубас шопарлары.
Сауран шаарыны быласындаы тоайлы алаында Абдолла міршіні алызыл жібек шатыры крінеді. Б жата да алы скер. Бл скерлер згелердікінен грі салтанатты. Жігіттеріні киген сауыттары да ерекше зерленген. Белдерінде кіле орасан болатынан соылан Бхарды зын исы ылышы. Иытарында зын мойын білтелі бар мылтыы. скер кейпі снді де, ссты да.
Шаар бекінісіні стіндегі кереге кз аладардаы ала ораншылары: ала хакімі бді-Саттар, ия, Тя батырлар… Кенет бкіл лемді басына ктере барылдаан керней ні шыты. Оан шиылдаан зрнаны ащы даусы осылды. Жздеген дауылпаз аылып, заматта дние біткен лем-тапыры нге толды да кетті.
… Енді Бхар міршісіні ызыл жібек шатырыны ар жаындаы шаын тоайдан бір топ салт аттылар крінді. стеріндегі болат сауыттары кнге шаылысып жалт-жлт етеді. Жалааш ылыштарын бастарына ктере стаан. орасан рышыны жзінде кн сулесі емес, ажалды суы ызары ойнаандай. Е алдында н бойы кміс шынжырлы сауытпен жабылан есік пен трдей а боз аалтеке арыма мінген, ырытара жаа жеткен, слу мртты, тлалы адам келе жатыр. згелерден бны р ана айбарлы пішіні, ата ткаппар отырысы, асыл ару-жараы ана емес, таы да бір айырмасы бар. Астындаы абоз тлпарыны топатай кекіліні стіне кне заман рпымен «ба сы» — аппа сттей трымтайды отырызып алан. Егер трымтай жау кргенде орып шып кетпесе, батырды жолыны о болары ха. Ал жау арасын кргеннен трымтай аша жнелсе, онда батыра бл айас ауіпті. Басы-балгерлер заманында жаман ырымнан сескеніп батырлар атыны басын кейін брады.