Отчаяние (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Атты жаса шеткі скер алдына жете бергенде, айта дабыл аылып, керней, зрналар айтадан ішегін тарта барылдап, шиылдап, бкіл лемді азан-азан етті.

амал басындаы жрт бл топ Бхар міршісі Абдолланы тобы екенін, бріні алдында абоз аалтекесін ойнататып келе жатан айбынды баадурді зі екенін біліп сескене алан.

мірші тобы сол ылыштарын ктерген алпында Абдолланы соынан ры тастам жерде жбын жазбай желе шауып, оранды оршаан алы скерді алдынан тоталмай тіп келеді. Жан-жатарына арар емес. Тек Абдолла топты алдында тран слтандарын, батырларын, билерін кргенде ана солара арай мойнын брады. мір, слтандар: «Мртебелі болыыз, лы баадур!» деп бастарын иіп тжім етеді. мірші атын ойнататан алпында скер алдынан те

берді. Соынан еріп келе жатан топты стінен алтын ай бейнесі салынан Мхаммед пайамбарды жасыл туы бкіл аспанды жапысы келгендей, желмен ойнап желпілдейді. А боз арыматы кекіліндегі «ба сы» байлап ойандай тырп етер емес.

— Біз жеіліп, ол жееді екен, халайы, — дейді сты шпаанын крген біреу.

Енді Абдолла тобы бді-Саттар тран абыраны тсынан тіп бара жатыр. Екі топты арасы сада оы жетер-жетпестей млшерде.

— Ол бізді жегенше…

ала хакіміне таяу тран ия батыр сзіні аяын айтпай айы садаына сауыт бзар жебесін салып жіберіп, Абдоллаа арай шірене тарта бастады.

— Атпа! — деді бір зор дауыс.

ия батыр «тте, тте!» деп, жебесіні шын жерге аратты.

— Олай болса! — деді аасыны сол жаында тран Тя батыр садаын ктере беріп, тартып алды.

ладын ауырсынына байлаан озы жаурын жебе зу етті. Кзді ашып-жманша, Бхара міршісіні астындаы а боз сйглікті кекілінде отыран а трымтай жалп етіп жерге шып тсті.

— Мерген екен! — деді Абдолла жзінен ешбір обалжу белгісін крсетпей. — Трымтай зі шан жо атып латты ой, бл санаа алынбайды. Басасын отырызыдар.

Нкер кейін шауып, заматта айта оралды. мірші атымен атарласа желіп, а боз жйрікті кекіліне баса бір а трымтайды отырызды.

Абдолла ертеіне таы майдана шыты.

Таы кн шыып келе жатан кез. амал стінде баяы адамдар… Таы кк темір асынан алы скер. Кенет дабыл аылып, керней, зрналар ішін тартып барылдап, бкіл лемді азан-азан етті. Таы кешегідей сес крсетіп, жала ылыштарын басынан жоары ктере, нкерлерін соынан ертіп жасыл туын желбірете, амалды жанай а боз аалтекесін ойнатан Абдолла мірші… Біра б жолы кешегідей емес, алыс кетіп барады. Сір, Тя мергенні жебесінен орыандай.

Абдолланы а боз атыны кекіліндегі а трымтай алыстан бір н естігендей анатын аып жіберді де кенет жоары ктеріле берді. ас аандай уаыт ткенше ол амала таяй тсті де, кенет кілт брылып кейін шты. Шамасы, ат кекіліне айта барып онба. Біра ол ойнаысы келгендей, ойламаан жерден бір бтаа барып онды.

— стап келідер, — деп бйырды Абдолла.

Бір нкері шапан бойы, жерден теге аландай, бта басындаы трымтайды олымен алып, аып кейін арай зымырады.

— Лашкара емес, са обал болды-ау! — деп кінген дауыс шыты. Сйткенше болан жо, Тя олындаы садаын кздемей тартып алды. Абдоллаа жз адамдай алан лашкар олындаы трымтаймен бірге жерге жалп етті. Абдолла оран жаа тадана арады да, атыны басын кейін бра сала, шатырына арай шаба жнелді.

— Жау трымтайыны денесі бізді жерімізде алды, жасы ырым! — деді, баанадан бері болып жатан оиаа н-тнсіз арап тран бді-Саттар слтан. — йтсе де, ат кекілінде отыран трымтай кенет неге бізге арай шты? — Ол Тяа сезіктене арады.

Тя сл езу тартты да, олын аузына апарып, наыз бір бала кніндегі с шаыратын деті есіне тскендей, аырын ысырды.

Хакім езу тартып клді.

— Сені пияды ешкім білмей-а ойсын — деді ол, — с денесі бізді жерде алды. Бан халы та сенсін…

— Жау андай айла олдананмен, амалды ала алмады, — деді Бар жырау. — Басыншылары ара тнде рланып келіп, абыраа баспалда ойса, ораушылар стерінен майлы от-дрі латырды. Бекініс астынан жау ор да азып крген, біра Сауран бекінісіні абыралары он бес кездей жер астынан аланандытан, одан да ештее шыпады. Тере жыра ткізіп, Сырды суымен аланы тншытыруды да ойлады. ала биікте трандытан, суы жоары ктеріле алмай, ернеуінен асып, Абдолланы з шатырын су кете жаздады. Осылай арпалыста ш ай ткенде, Сайрамнан азы-тлік келу тотатылды. Абдолла тонаан жрт Сайрама жиналып, ала маында блік кбейді. Енді онсыз да тамаа жарымай жрген Бхара скеріні халі тіпті иына айналды. Азы-тліктен ада бола бастаан скерді арасында «осы соыс кімге керек?» деген ккіл де туа бастады. Кп кешікпей бар асты бітті. скер ашаршылыа рынды. Енді жігіттер зеребе стасып, тылан серіктеріні атын сойып жеуді шыарды.

Сауранды оршап болан Абдолла оранды алуды жаа жолын ойлай бастады. Е алдымен ол бір кні тнде Бхар аймаыны мірі Камалиддин Хсаиндивана ат шаптырды. Тезірек Саурана азы-тлік пен Рухади ста йып жатан «ара бура» тас атыш азанын жеткіз деп бйырды.

Жер арасы шалай, жрдем тез келе оймады. Абдолла скеріні халі кннен-кнге нашарлай тсті. скер арасында бліншілік те шыуа таяды.

Бл соысты ажеті жо екеніне кзі жеткен кей жігіттер аза даласына ашты. Сонау Бхара мен аза жеріні тйіскен тсында, Сырдария мен Амударияны амысты жааларында збек, аза, тркімен, ырыз жігіттерінен рылан бірнеше аламан жасаы пайда болды. Олар тек ана бай мен манаптарды мал-млкін талап оймады, Сауранды оршаан Абдолла скеріне бара жатан, азы-тлік тиелген керуендерді де шапты.

Абдолла скеріні халі кннен-кнге орынышты бола бастады.

Бір кні мірші стіне жаман шапан киіп, тсін згертіп, скер шебін аралады. Топ жігітті жанынан тіп бара жатып, оларды не сйлесіп транын естімек боп тотай алды.

— ашан бітер екен бл соыс? — деді бір жас дауыс.

— Сауранды ал, сосын бітеді, — деп жауап берді крі жауынгер.

— Сауранды алса, «Сайрамды ал!» дейді. Сонда мені табарым не? Соыстан олжа етіп алып баран азантай мата мен ашады елге айтысыменен, «соыса керек» деп салы жинаушы тартып кетеді.

— Берме!

— Бермей кр!

— Брі алладан жне зінен…

— зінен? Топ итті жолбарыс басарса, біраздан кейін иттер жолбарыса айналады. Топ жолбарысты ит басарса, жолбарыстар тбі ит боп кетеді. Бізден не шыады, ит боп кеттік ой. йтсе де Мрат балуан з жолын зі тауыпты… Аламан боп жрген крінеді. Жаында хан керуенін тонапты. Енді ханны зі кездессе екен дейтін крінеді.

— Неге?

— Оан сатап жрген оым бар депті…

— Аырын…

Абдолла рі арай жре берді. Бір адамды жазалаанмен не шыады? Біреуіні басын кессе, оны наразы болады. Оныны басын кессе, жзі блік шыарады. азір скер арасы ураан урай секілді, болмашы шын тссе боланы лап ете алалы тр.

иын жадайдан міршіні Бхардан келген жрдем тарды. Екінші Жмаді айыны оны кні бірнеше «ара бура» тас атыш азандары мен тосан тйеге тиелген азы-тлік жетті. Абдолланы жарлыы бойынша, трт азан Сауранны сыртында трт жерге орнатылан. бден ыза болан мірші «ара бура» тас атышы дайындалып бітісімен-а радендазанлара (зебірекшілерге) «Атыдар!» деп бйры берді. Дабыл аып, зрна, кернейлер барылдай жнелді. Ал «ара бура» азандары астынан ктерілген бу мен жалыннан грсілдей аырып, ойдай-ойдай тастарды асырлар бойы мызымаан амал абыраларына дк-дк рды. Кенет аырзаман орнаандай дние жзі лемтапыры болып кеткен. Енді «ара буралар» ала ішіне атылып, р жерде рт шыа бастады. Сонда да ала ораншылары «кндік!» деп ол ктермеді. ия пен Тя басаран екі жз мерген орана таяу ойылан тас атыш жанындаы сарбаздара оты ардай боратты.

Дние осылай астан-кесте боп жатан кезде Саурана Яссыдан хат таситын кгаршын шып келген. Кгаршынны мойнына байланан ааздан Сауран трындары здерін тарып алуа, Ноайлы елінен жиналан алы олмен Бабаслтан мен Бзахр келе жатыр деген уанышты сзді оыды. Бл сз ала ораушыларыны рухын ктеріп тастады. Енді олар «Бауырларымыз, сендер жеткенше аланы бермейміз» деп, бкірейген шалы мен ебектеген баласына дейін айтадан амал стіне шыты. Бларды баына арай, кейінгі кндерде «ара буралар» да даусын сирек шыара бастаан. йткені, азандарды ыздыратын Бхардан алып келген майлары таусылуа айналып еді.