Отчаяние (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

ия кілт тотады. Туекел де сол жалааш анжарын жоары ктерген алпында демін зер алып, мелшиді де алды. лден уаытта барып анжарын ынабына салды.

— Осыншама пияны білгені шін, тірі алмауа тиісті еді… йтсе де, бір жола кештім. Ал сен айтан сырды басаны аузынан естір болсам, маан кпелеме!

Туекел жедел басып барды да, «Сады» деп дауыстады. йге кзетшілерді басшысы зын бойлы, аша жзді лашкар кірді.

— Сады, — деді Туекел, — мына жігітті ауаттандыр да, астына ат беріп, ас арая барар жаына апарып сал. зінен бтен тірі жан білмесін.

— п!

Туекелді кзі кенет есік алдындаы кзетшіні алыстау барып транын шалып алды. Енді ол сыбырлап сйледі.

— Ал мынау Жарын сарбазды… бгін тнде жо ет!

— п!

— Слтан сыбыры зі жайында екенін

кзетші де сезді. Іші мздап кетті. йтсе де, сыр бермеді. ас арая Сады ттынды шыарып салуа кеткен кезде, б да баса жолмен Саурана арай тартты. Садыты айтып келіп, зін лтіруін кткен жо. Ол атын анда-санда сл тынытырып, тні бойы шауып отырып, та ата Сауран тбіндегі Шаай слтана жетті. Естіген сзіні брін айтып берді. Слтан лм-мим демей, н-тнсіз тыдап шыты. ашын бар білгенін жеткізіп болып, мндайда айтылатын алысты ктіп, басын тмен ие бергенде дл жрек тсынан кеп алмас анжар адалды. ашын сл екейе берді де, етпетінен лап тсті. Жалыз рет аунауа ана мршасы жетті, кзі шарасынан шыа жаздап бір ышынды да, созылып жре берді. Шаай екейіп Жарынны кеудесіне адалан анжарын алды да, жанына жгіріп келген дйекші жігітке:

— Мынаны лімтігін шыарып тастадар! — деді. — «Біреуге ор азба, зі тсерсі» деген осы.

Сске ктеріле Шаай Абдолланы шатырына кірді. Хана крі слтанны не айтаны белгісіз. Тек аарына мінген Абдолла Туекелге жендеттерін жіберіп, стап келуге бйыранында, слтан з шатырында болмай шыты. Хан ш тн ткесін барып, Туекелді Дшті ыпша жеріне ашанын естіді.

Сйткенше кзді ара суыы да келді. Сауранды ала алмайтынына кзі жеткен Абдолла, кесі Ескендірді атты науас екенін сылтау етіп Бхара айтты.

— Халы табандылыы деген, міне, осы! — деді енді Бар жырау, — Бхар ханыны кк темір рсанан ататы скері де азантай ала трынына ештее істей алмаан! Табанды болса жоарлар да кейін шегінеді.

Халы таы шулап оя берді.

— Табанды боламыз!

— Біріміз аланша шаарымызды бермейміз!

— Жауа л боланша, лгеніміз жасы!

Шу басылан кезде бір жас жігіт:

— Сосын не болды! — деп срады, — ия, Тя батырлар айтадан Абдоллаа арсы соыса атысты ма? Бабаслтан рпатары не істеді? Жауынан келеріні кегін айтара алды ма?

— Бабаслтан рпатары емес, халы з кегін Абдолладан сан рет айтарды, — деді Бар жырау. — Бабаслтан хикаясы сонымен тынан. мкентке таяу, шбас пен арабас зендеріні тоысан ойнауында осы оиадан жиырма бес жыл ткеннен кейін, слтанны кенжесі Ыса «кемні лген жері» деп, мешіті мен медресесі бар «Баба» деген шаын ала салдыран. з басыны амы шін халын анды ырына шыратан Бабаслтанны атын азірді зінде ешкім білмейді. Ал ия пен Тяты аты халыны жрегінде саталып келеді. Оларды ерлігі сіресе соынан хан болан Туекел тсында ерекше кзге тсіп… — деп келе жатты да Бар жырау кілт тотады.

йткені осы кезде, амал стін грсілдеп жарылан зебірек оттары аптап кетті.

— Тезірек тыылыдар? — деуге ана Елшібекті шамасы келді. Жрт жапа-тармаай бекіністі зебірек оы тпейтін, алы шым уыстарына жгірді. Елшібек те біреуіне кіріп лгірді. — Бсе, тым тып-тыныш бола алып еді, біздерді алдап рылары келген екен ой!

И, тарих ділетсіздігі айталап отыран. Бір кезде Сауран бекінісіне Шыысханны тас атыш арулары, Абдолла ханны Рухади ста жасаан «ара бура» бу азаны ойдай-ойдай шойын тастарын латырса, бгін жоар бас- ыншыларыны швед унтер офицері Ренат пен ытай шеберлері йан болат зебіректеріні орасын отары жауып тр. Сонау алыс кезеде осы бекініске топа жалды аласа жылы мінген Жошыны анішер жауынгерлері ср топыраты ккке ктеріп, «гу-гулеп!» атой салса, бгін сол жылыны тлпар тяты тымын мінген жоар жауынгерлері шабуыла шыты! Бріні де масаты біреу-а: шаарды клін ккке шыарып, халын ырма, лын — л, ызын — к етпек! Осыншама шігердей блара айдалада, Тркістанны срылт даласында, зімен-зі болып, тыныш жатан осынау ебекші жрт не істеді екен? Бар жазыы егінін егіп, башасын суарып, з алдына мір сргісі келгені ме? И, солай… Бл кштілер заы: адамды адам жеу керек. Адамды адам л етуі керек. Кшті кшсізді жерін, малын тартып алып, лсізді ар-намысын аяыны астына таптауды арман етеді. Сол шін Сыбан Раптан да жорыа шыты, сол шін арлан асырды соынан ерген аш блтіріктері де шамасы жеткенше аза елін ойдай ырып, ысты анына тойынуа асыады.

Зебірек отары бекініс стіне кеп, тынбай жарылып жатыр. Сырта шы- арар емес.

Елшібек амал саылауынан ала сыртындаы далаа арады. ран салып, аптап келе жатан жау атты скерін крді. Кейбір тобы зын-зын басыштарды ктеріп, атарласа шауып келеді. Елшібек жау ойын бірден тсінді. Зебірек отары бас ктертпей, ала ораншылары уыста тыылып трандарында, жоар жауынгерлері басыштарын абыраа сйей, атыс басылысымен бекініс стіне шыпа. Зебірек отын алан етіп, шабуыла шыу — жо- арлара Ренат йреткен Европа дісі еді.

— Са болыдар! — деді Елшібек айайлап. — Зебірек тотасымен, жау жоары рмелейді! Аямадар! Бекініс стіне бірде-бір жоар шыпасын!

Зебіректер кенет тына алды. абыраа басыштарын сйеп лгірген жо- арлар, енді мырсадай аптап, жоары арай тырмысып, ктеріле берді.

Тарих жамандыын ана емес, жасылыын да айталауа тиіс.

Шыыс хан, Мхамед-Шайбани, Абдолла кезіндегідей Сауран ораншылары таы ажайып ерлік крсетті. Жауа арсы білтелі мылты, шопар, сойыл, алдаспан, алмас ылыштарымен атар, ара тас, азан-оша, ола тскен атты затты брі жмсалды. Бірде-бірін амал стіне шыармады. ораншылар ерлігіне шыдай алмаан жоарлар амал тбіне кптеген ліктерін алдырып, кейін ашты. Сонда ана барып Бар жырау, зіне таяу амал шетінде, кіндік тсына жау найзасы адалан Науан станы крді. Жгіріп асына барды. Найзасын суырып алайын деп еді, сп-ср боп кеткен ста оны олын кейін итерді.

— Тимей-а ой, — деді даусы зер шыып, — брібір лемін. кінбеймін… жоарды рыанда жиырмасын жайраттым білем. тте дние, гімеізді тегіс ести алмай кеттім… — Елшібекке арады. — Ана артымда алан жал- ызыма айт: ке бабаларыны жолынан тайан жо де… — Соны айтты да, Науан ста сыл етіп лап тсті.

Жоарлар сол кні де, келесі кні де осы тсілмен сан рет шабуыла шыты. Біра бекіністі ала алмады. Аыры кзді ара суыы басталан кезде, Сау- ранды тастап, Яссыа айтуа мжбр болды. Бар жырау да осы оиаа арналан «Тас амал» атты дастанын шыарып еліне айтты. тте не керек, асыл мрасын сатап деттенбеген кшпелі ел бл асылын да бізге жеткізе алмады.

Келер жазды кткен Батыр Баян жігіттері де б жолы елдеріне айта алмай, азалыдаы білайыр Ордасына ыстап алан.

абанбай батыр мен Гуар осы Кіші жз жерінде осылды. Блар неке иярын азынаан дауылды тнде жау малын айдап алудан бастады.

азаты ежелгі ата мекен онысы Жетісу мен Сырдария бойындаы сан аласын, сар даласын Жоар басып алан, бейбіт аза елі босып кшкен ататы «Атабан шбырынды, ала кл сламаны» аяы а ттек боран, а жора борасын, сары аяз, ызыл шна скірік ыса ласты. Бкіл дние жзіні айдаары Сыр бойына жиналып, аузынан ар боратып, ысырынып жатандай, атты боран бірде-бір толастамады. Жау шауып сорлаан елге сопа астау тап болды. Жыылан стіне ждырыты кері кеп, жеті аайынды жт жетті. Арамнан жиналан ас болмайды. Халыты жылатып тартып алан азаты ыруар малы, шп жетпей, мы-мыдап ырылды… Жоарлар бар табысынан айрылды. Ал аза еліні бл жылы кргенін ааз бетіне тсіру ммкін емес еді. Тек сан айасты басынан кешкен батыр ел бл апаттан да тегіс ырылмай, упірімдеп аман алды.

Жоар ырынынан аза елі тек екі жыл ткен со барып есін жиып, басыншылара арсы труа жарады.

Е алашы жеісті Кіші жзді Тайла батыры мен оны жиені — лы жзді Ошаты руынан шыан Саыра батыр келді. Блар Бланты мен Бленті зеніні ортасындаы «ара сиыр» деген жерде Жоарды алы олын бетпе-бет айаста ойсырата жеді. Кп жоар осы арада аза тапты. Жоар мен алматы бір санайтын аза «ара сиырды» енді «алма ырылан» деп атады. Бл жеіс аза еліні рухын ктерді, анды кекке шаырды.

Жыл ткеннен кейін, лкен бір айаста, ауыл адамдары «Сабала» деп ат ойан, он сегіз жасар тйеші «Абылайлап!» ат ойып, жауын ашырып, бкіл еліне «Абылай» деген атпен йгілі болды. Сонда барып, білайыр хан бл Абылай баяы Бар жырау екеуі барлауда жргенде кездестірген Тле биді тйешісі білманср екенін білді.