Стамбульскi экспрэс (на белорусском языке)

Грин Грэм

– Мы добра ведаем: гэта ён - твой палюбоўнiк.

– Дарагая мая, - вымавiў за яе спiнай нечы голас, - не звяртайце на iх увагi.

– А вось яшчэ адзiн твой сябар.

– Хадземце адгэтуль. Ну, i што з таго?

Доктар Цынер узяў Корал пад ручку i пацiху пачаў выводзiць яе з купэ.

– Адны жыды i iншаземцы. Нiякага сораму.

Доктар Цынер забраў яе сакваяж i выставiў яго на калiдор. Калi ён павярнуўся да мiсiс Пiтэрс, на твары яго ўжо не было бездапаможнай разгубленасцi настаўнiка-iншаземца - ён быў поўны адвагi i сарказму, якiя адзначалi журналiсты, калi ён даваў паказаннi супраць Камнеца.

– Ну, i што далей?

Мiсiс Пiтэрс выняла з рота мятную таблетку. Доктар Цынер, сунуўшы рукi ў кiшэнi плашча, пагойдваўся на насках. Было вiдаць, што

ён авалодаў становiшчам, але яму не прыходзiла ў галаву, што сказаць, - галава ў яго ўсё яшчэ была поўная гучных фраз, рыторыкi сацыялiстаў. Сутыкнуўшыся з любым насiллем, ён рабiўся рэзкi, але цяпер не знаходзiў патрэбных слоў, хоць яны, гэтыя словы, несумненна, iснавалi ў глыбiнi яго свядомасцi, гэтыя пякучыя словы, з'едлiвыя i едкiя, як дым.

– Ну, i што з таго?

Да мiсiс Пiтэрс пачала вяртацца яе адвага.

– Ты чаго суеш нос не ў сваю справу? Толькi гэтага нам не ставала! Спачатку адна ашалела, а цяпер i гэты лезе. Герберт, скажы сваё слова.

Аднак загаварыў доктар Цынер. Словы яго, вымаўленыя з моцным акцэнтам, гучалi важка i пераканаўча, яны прымусiлi мiсiс Пiтэрс змоўкнуць, хоць i не пераканалi яе.

– Я доктар.

Ён сказаў iм, што дарэмна спадзявацца на тое, што ў iх ёсць сумленне. Ноччу дзяўчына страцiла прытомнасць, як урач ён параiў ёй перайсцi ў спальны вагон. Падазронасць ганьбiць толькi тых, хто яе выказвае. Потым ён выйшаў да Корал Маскер на калiдор. З купэ iх не было вiдно, але адтуль можна было добра чуць голас мiсiс Пiтэрс:

– Можа, яно i так, але хто заплацiў за той спальны вагон? Вось што мне цiкава ведаць.

Доктар Цынер прыцiснуў патылiцу да акна i з нянавiсцю прашаптаў:

– Буржуазiя.

– Дзякуй вам, - сказала Корал Маскер i дадала, убачыўшы выраз прыкрасцi на яго твары: - Вам патрэбна дапамога? Вы захварэлi?

– Не, не, - запярэчыў ён.
– Аднак я нiчым не дапамог вам. Я не здатны гаварыць прамовы.
– Прыцiснуўшыся спiнай да акна, ён усмiхнуўся ёй.
– Вы зрабiлi гэта лепей за мяне. Вы сказалi цудоўна.

– Чаму яны такiя свiннi?
– спытала яна.

– Буржуазiя заўсёда такая, - адказаў ён.
– У пралетарыяту ёсць свае вартасцi, арыстакрат часта бывае добры, справядлiвы i смелы. Яму плацяць за карысныя справы - ён дырэктар, настаўнiк, доктар цi жыве на ўтрыманнi бацькоў. Можа, i не заслужана, але, атрымлiваючы гэтыя грошы, ён нiкому не прыносiць шкоды. А буржуазiя - яна купляе танна, а прадае дорага. Яна купляе ў рабочага i прадае рабочаму. Ад яе няма нiякай карысцi.

На яе пытанне адказу не было. Не зразумеўшы нiводнага слова з таго, што ён нагаварыў, яна ўтаропiлася ў яго, збянтэжаная патокам яго красамоўства i сiлай яго перакананасцi.

– Я ж iм нiчога благога не зрабiла.

– Ну не, вы нанеслi iм вялiкую шкоду. Як i я. Мы з вамi выйшлi з аднаго i таго ж класа, як i яны. Але мы зарабляем на пражытак сумленна, не робiм нiякай шкоды, а, наадварот, робiм нешта карыснае. Мы служым iм дакорам, а яны гэтага не любяць.

З усiх яго тлумачэнняў яна зразумела толькi адну фразу.

– А хiба вы не арыстакрат?

– Не, але я i не з буржуазii.

Ледзь прыкметнае самахвальства, што прагучала ў яго голасе, было ёй незразумелае. З тых часоў, як яна пайшла з дому, у яе заўсёды было пыхлiвае жаданне, каб яе прымалi за даму. З гэтай мэтай, нiбыта славалюбны афiцэр, якi рыхтуецца да паступлення ў вайсковую акадэмiю, яна праходзiла курс пэўных навук - ён уключаў у сябе вывучэнне штомесячнiка "Жанчына i прыгажосць" i штотыднёвiка "Парады для дома", у iх яна разглядвала фатаграфii маладых зорак i дачок малавядомых лордаў, вывучала, якiя яны носяць уборы i якой пудры аддаюць перавагу.

– Калi вы не можаце дазволiць сабе адпачынак, дык пазбягайце нервовых стрэсаў, - пачаў ён мякка даваць ёй парады.
– Не трэба злавацца без дай прычыны...

– Яны абазвалi мяне патаскухай.

Яна бачыла, што слова гэтае нiчога яму не гавораць. Яно нi на iмгненне не парушыла плынi яго думак. Не гледзячы на яе, ён працягваў мякка гаварыць пра яе здароўе. "Думкi яго занятыя нечым iншым", - падумала яна i парывiста нахiлiлася над сакваяжам, збiраючыся пайсцi.

Ён затрымаў яе цэлым патокам фраз наконт заспакойлiвых сродкаў, фруктовых сокаў i цёплай вопраткi. Яна iнстынктыўна адчула, што настрой у яго змянiўся. Учора ён хацеў застацца адзiн, а сёння выкарыстоўвае любую зачэпку, каб хоць ненадоўга пабыць з ёй.

– Што вы мелi на ўвазе, калi казалi пра сваю сапраўдную работу? спытала яна.

– Калi я гэта казаў?
– рэзка спытаў ён.

– Учора, калi я самлела.

– Я проста задумаўся. У мяне толькi адна работа.
– Болей ён нiчога не дадаў, i, крыху счакаўшы, яна ўзяла сакваяж i пайшла.

Усяго яе жыццёвага вопыту не хапiла б, каб зразумець, якую ён адчуў адзiноту, калi яна яго пакiнула. "У мяне толькi адна работа". Гэтае прызнанне напалохала яго - бо так было не заўсёды. У маладыя гады ён не стаяў у баку ад жыцця, не настройваў сябе, што наперадзе ў яго толькi адно поле дзейнасцi. Некалi ў яго жыццi было мноства абавязкаў. Калi б ён з самага дзяцiнства не адчуў, нiбыта жыве ў велiзарным, запыленым, пустым пакоi, дзе шматкi шпалераў i шчылiны ў сценках сведчаць, што дом зруйнаваны, дык маральныя абавязкi яго, нiбыта асобныя свечкi ў агромiстым кандэлябры, занадта грувасткiм, каб можна было асвятлiць iмi ў дастатковай ступенi гэтае неўладкаванае жытло. Некалi ў яго было пачуццё доўгу перад бацькамi, якiя галадалi дзеля таго, каб даць яму адукацыю. Ён памятае той дзень, калi яму ўручылi дыплом, памятае, як яны прыйшлi ў яго аднапакаёвую кватэру i цiха ўселiся ў куточку, пазiраючы на яго з павагай i нават з глыбокай пашанай, але без любовi, - яны ж не маглi любiць яго цяпер, калi ён зрабiўся адукаваным чалавекам: неяк ён пачуў, як бацька, звяртаючыся да яго, назваў яго "сэр". Гэтыя свечы рана дагарэлi, ён проста не заўважыў, як згаслi гэтыя два агеньчыкi сярод мноства iншых. У яго яшчэ было пачуццё абавязку перад пацыентамi, пачуццё абавязку перад беднякамi Белграда i пачуццё абавязку, якое паступова разрасталася, перад людзьмi яго класа ў iншых краiнах свету. Яго бацькi жылi ўпрогаладзь, каб ён мог вывучыцца на ўрача, i, толькi папрацаваўшы некалькi гадоў, ён усвядомiў, што няма нiякай карысцi ад яго ўмення лячыць людзей. Ён нiчога не мог зрабiць свайму народу, ён не мог рэкамендаваць адпачынак тым, хто знясiлеў, цi прапiсаць iнсулiн дыябетыку у iх не было грошай, каб заплацiць цi за тое, цi за другое.

Ён рухаўся па калiдоры, цiха размаўляючы сам з сабою. Iзноў павалiў снег: нiбыта пара, ён засцiў вокны.

Некалi ў яго было пачуццё абавязку перад богам. Перад пэўным богам, паправiў ён сябе, перад богам, якi спускаецца з нябёс у перапоўнены прыдзел храма, пад блiскучы, паедзены моллю балдахiн, перад богам, памерам у манету, абрамленую залатым абадком. Гэта быў двудушны бог, боства, якое суцяшала i заспакойвала беднякоў у iх няшчасцях i бедах, калi яны ўзнiмалi вочы ўгору, чакаючы яго з'яўлення памiж калонамi. I боства, якое пераконвала iх пераносiць пакуты ў iмя няпэўнай будучынi, i яны схiляюць перад iм галовы, а тут з'яўляюцца пеўчыя, святары, прыхаджане i пяюць гiмны. Усё знiкла, як дым. Гэтую свечку ён пагасiў сам, сказаўшы сабе, што бог - фiкцыя, выдуманая багатымi, каб трымаць беднякоў у паслушэнстве i пакорлiвасцi, ён задзьмуў яе дэманстратыўна, з забаўным старамодным пачуццём адвагi, i часам у яго мiжвольна з'яўляецца пачуццё абурэння да тых, хто нараджаецца цяпер без усялякiх рэлiгiйных вераванняў i дазваляе сабе смяяцца з гераiзму iканаборцаў дзевятнаццатага стагоддзя.

А сёння гэтае пустое жытло асвятляла толькi адзiная цьмяная свечка. "Я не сын, не ўрач i не веруючы, - разважаў ён.
– Я - сацыялiст". Слова гэтае вымаўляюць палiтыкi з незлiчоных трыбун, яго друкуюць благiм шрыфтам на дрэннай паперы безлiч газет, i яно гучыць фальшыва. "Нават тут я пацярпеў няўдачу". Ён застаўся адзiн, яго апошняя свечка аплывала. I ён быў рады кампанii любога чалавека.

Ён узрадаваўся, калi, вярнуўшыся ў сваё купэ, убачыў там нейкага чалавека. Незнаёмы стаяў да яго спiнай, але хутка павярнуўся на кароткiх, моцных нагах. Першае, што кiнулася ў вочы доктару Цынеру, у незнаёмага быў срэбны крыжык на ланцужку для гадзiннiка, потым убачыў: яго чамадан стаiць не на тым месцы, дзе ён яго пакiнуў.