Уліс з Прускі
Шрифт:
— А хіба няма пра што думаць, га?
Часцей за ўсё па нейкай дзіўнай звычцы і Нохім, і Малка адказвалі пытаннем на пытанне.
— Некалі, скажу я табе, усе шаўцы былі філосафамі.
Да сябе самога Нохім адносіўся з павагай. Як-ніяк, ён ведае і Тору, і Талмуд і ўмее глядзець на жыццё паводле гэтых свяшчэнных кніг.
У сенях нехта затупаў, дзверы адчыніліся, і на парог ступіў чалавек з вялікай бутэлькай у руках, напоўненай, відаць, малаком.
— Эйк-сінай! [2] — бадзёра гукнуў яму гаспадар.
2
Хадзі сюды! (яўр.)
Гэта
— Ну, што?
— Ён ужо ўсё ведае.
Гаворка, як аказалася, ішла пра мясцовага рабіна, якому быў ужо вядомы ўчынак Лейкі і Івана, бо тыя звярталіся да яго. Потым Лявонка падрабязней даведаўся пра ўсю гэту гісторыю.
…Закахалася дзяўчына. Шлюб мог быць законным, калі б Лейка прыняла хрысціянства. Сумнымі вачыма пазірала яна на раку і на шырокі зарэчны прастор, які віднеўся з акна бацькавай хаты, пра нешта думала. Камянецкія яўрэі моцна трымаліся абшчыны, і Іван з Лейкай напачатку вырашылі звярнуцца да рабіна. Вядома было, што ён, хоць і прапагандаваў рэлігійны аскетызм, сам па натуры быў мяккім чалавекам. Прыйшоўшы да яго на кватэру, якая знаходзілася побач з сінагогай, яны ўбачылі поўнага барадатага чалавека ў акулярах. Лысіну яго прыкрывала ярмолка. Лейка выказала яму сваю просьбу і папрасіла дапамогі. Іван стаяў побач. Рабін выслухаў і апусціў вочы: «Ведаеце, што я вам скажу? Гэта немагчыма». Лейка глыбока ўздыхнула. Рабін, ужо звяртаючыся больш да Івана, дадаў: «Лепшая вера тая, у якой чалавек нарадзіўся. Мяняць веру я вам не раю».
Што рабіць? Пайшлі да айца Нікадзіма. «Павянчайце нас». — «А чые вы? Дык ты шаўца Нохіма дачка?» З слоў айца Нікадзіма выходзіла, што, калі так, дык Лейка павінна перайсці ў праваслаўе, як тады і рабілі некаторыя яўрэі. Потым святар паглядзеў на Івана: «А хто ж дазволіць з праваслаўя пераходзіць у іншую веру? Такога закону няма».
Яўрэйская рэлігія была няўступчывая, але і праваслаўе таксама. «Мяняць веру не варта. Якім нарадзіўся — такім і паміраць трэба», — як бы суцешыў айцец Нікадзім. З гэтым яны выйшлі ад святара. Як ні дзіўна, пасля размоў з рабінам і папом яны і сапраўды адчулі нейкую прыкрасць гэтага пераходу з адной веры ў другую. Выходзіла, што і сама вера станавілася прадметам гандлю.
І вось аднойчы ні Лейка, ні Іван не з'явіліся дадому — як скрозь зямлю праваліліся. Устрывожаная, заплаканая Малка хадзіла па мястэчку. «Лейка, Лей-ка, дзе ты?» — клікала яна ў роспачы, як быццам дачка наўмысна схавалася недзе.
Куды яны пазнікалі — таго ніхто не ведаў. Такая гісторыя…
Штрыкман прысеў на зэдлік і пакруціў галавой:
— Бач, пабралі ахвоту любіцца. Калі б такое раней, дык маглі б і каменнямі пабіць.
— Калі ж гэта было! Цяпер, пане муй, не той час…
— Гэта так, але каб дзеці бацькоў кідалі…
— Фар вус, гатаню, ціст мір азелхэ цурэс? О, ду біст гэрэхт!.. [3] — сказаў Нохім на незразумелай Лявонку мове.
— Усіх чакае апраметная, — уздыхнуў Штрыкман, а Нохім, ужо без якой-небудзь сувязі з папярэдняй размовай, паскардзіўся:
— Ой, гэтыя заказчыкі! Кожны стараецца, каб менш заплаціць…
Штрыкман, пакінуўшы малако, пайшоў.
…Як заўсёды, у нядзелю Лявонка чакаў некага з дому. Ехалі праведаць яго, а заадно па гаспадарчай патрэбе на базар: прадаць што-небудзь і што-небудзь купіць. Бацька альбо дзед прывозілі звычайна буханку хлеба, круп, кавалак сала, цыбуліну ці яшчэ што. Пры гэтым наказвалі:
3
— За што, Божа, прычыняеш мне столькі гора? (яўр.)
— Помні,
Аднойчы Лявонка хацеў пачаставаць Нохіма дамашняй каўбасой і вельмі быў здзіўлены, калі той адмовіўся.
Часцей наведваў дзед. Унук міжвольна ў думках параўноўваў яго з Нохімам і знаходзіў, што яны ў нечым падобныя.
Кірыла спачуваў сябру:
— Трэба вам, таго, большую хату, прастарнейшую!
Замест адказу Нохім расказаў яму адну з сваіх гісторый.
У гэтых яго гісторыях была мудрасць і нешта такое, што выклікала ўсмешку. Расказваючы, ён вельмі хваляваўся:
— Адзін яўрэй паскардзіўся рабіну, што ягонай сям'і цесна жыць. Ён, жонка і пяцёра дзяцей гняздзяцца ў адным маленькім пакойчыку. Рабін паглядзеў на яго і кажа: «Вазьмі служанку!» — «На што мне служанка?» — «Не пытай, вазьмі, і ўсё. І прыйдзеш да мяне праз сем дзён». Прайшло сем дзён. Ідзе ён зноў да рабіна. «Ай-яй, гэта пекла, не жыццё. Жонка і служанка валтузяцца з ранку да вечара, дзеці плачуць, у мяне галава трашчыць!» — «А не бяры ты ўсё да галавы, — суцешыў яго рабін. — Купі сабе яшчэ казу». — «Але ж я не маю ні хлява, ні нават каморкі…» — «Нічога. Нойдзеш для яе нейкі куточак». Мінула сем дзён. Яўрэй трэці раз з'яўляецца да рабіна… — У гэтым месцы Нохім асабліва хваляваўся: — «Гвалт у хаце, крык, плач, бруд, смурод… Больш няма як цярпець!» — «Скончылася цярпенне? — перапытаў рабін. — Цяпер дазваляю табе прадаць казу». Прайшло яшчэ сем дзён. Яўрэй ізноў наведаўся. «Ой, дзякуй! Адпачылі мы, пазбыўшыся таго брыдкага, надаедлівага стварэння». — «Адпачылі? — узрадаваўся рабін. — Тады дазваляю табе звольніць служанку». Той паслухаў. Прайшло тры дні, і ён зноў пераступіў парог рабінавай хаты. «Ну і што?» — спытаў рабін, пагладжваючы сівую бараду. — «Ой, добра нам, добра… Мы цяпер жывем як людзі! Не пакойчык, а палац!»
Слухачы, у тым ліку і Лявонка, засмяяліся, адчуўшы мудры сэнс гэтай гісторыі.
Калі ўсе супакоіліся, Кірыла з вясковай праставатасцю сказаў:
— Цесна ў вас у мястэчку!
— Цесна, — пагадзіўся Нохім.
— У нас — поле. Прасторна! А каб ты, Нохім, таго, меў, скажам, зямлю, ці рабіў бы ты на ёй?
Шавец задумаўся, паправіў на галаве ярмолку.
— Не, мусіць, не. Бацька мой меў зямлю тут вунь, у Завадзькавічах, і, ведаеш, мусіў прадаць. Не атрымлівалася. Зямля, пане муй, патрабуе залежнасці. Пасеяць — пасееш, а ці ўродзіць — гэта табе ніхто не скажа. Не, мне лепш малатком грукаць. Гэта надзейней. — І ён дастаў з зубоў драўляны цвічок, уставіў яго ў праколатую адтулінку ў падэшве і спачатку лёгенечка, а потым моцна стукнуў па ім сваім шавецкім малатком.
У гэты дзень Малка рана вярнулася з мястэчка, прачыніла дзверы ў каморку, дзе знаходзіўся Лявонка.
— А дзе Нохім? — у яе голасе і постаці адчувалася узбуджанасць.
— Можа, ён у Арона… — паціснуў плячыма Лявонка.
Ён ведаў, што гаспадыня хадзіла ў мястэчка, наведвала базар і крамы і прыносіла адтуль усялякія навіны і самыя нечаканыя ўражанні.
Малка скардзілася на высокія цэны — і на малако, і на цукар, і на газу. Здаралася, напрыклад, што яна і прадавец, абмяркоўваючы курыцу і цану на яе, па некалькі разоў вырывалі птушку адно ў аднаго, шмат спрачаліся і нават сварыліся. Малка пра ўсё расказвала Нохіму.
Праз нейкі час вярнуўся, накульгваючы, і Нохім. У яго — свая навіна:
— На мінулым тыдні Штрыкман ішоў дадому агародамі і ўваліўся ў яму з памыямі!
Але Малка перабіла яго сваім, радасным:
— Нарэшце! Нарэшце!
Вочы ў шаўца зрабіліся круглымі:
— Што — нарэшце?
— Нарэшце аб'явілася наша Лейка!
Навіна была, што і казаць, прыемная і радасная, але погляд Нохіма пасуровеў.
— Для мяне яе — як і няма. — І ўсё ж такі не стрымаўся, спытаў: — Калі аб'явілася?