Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў
Шрифт:
Сядзець як (нібы, бы) на карове сядло. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. как на корове седло, укр. як на корові сідло). Нязграбна, дрэнна, не аблягаючы цела (пра адзенне). Дарагія гарнітуры хлопцаў сядзелі на іх як на карове сядло, ціснулі пад пахаю, мулялі ў грудзях (У. Караткевіч. Чазенія).
Відаць, склаўся пад уплывам лац. выразу clitellae bovi impositae sunt (літаральна «сядло карове надзета»).
Як (нібы, быццам) камень з плеч (плячэй) зваліўся (скаціўся) y
Утварыўся кантамінаваннем, аб’яднаннем частак двух фразеалагізмаў-сінонімаў y адзін: як гара з плеч звалілася + камень з сэрца спаў (скаціўся).
Як нітка за іголкай. Уласна бел. Неразлучна (ісці, цягнуцца і пад.). —A што мне думаць! Далей ты за мяне будзеш думаць. A я… Куды ты — туды і я. Як нітка за іголкай (І.Шамякін. Не той гонар).
Утварыўся на вобразнай аснове прыказкі Куды іголка, туды і нітка, якой характарызуюць непарыўныя сувязі паміж кім-н.
Як ні ў чым не бывала. Паўкалька з руск. м. (как ни в чем не бывало). Быццам нічога не здарылася. На другі дзень як ні ў чым не бывала, вясёлая, у якой-небудзь кофтачцы ці хусцінцы, яна ішла ўжо ў гурце жанчын на сенажаць ці на поле (М. Ракітны. Авяр’ян).
Выраз узнік з былога даданага сказа, y якім апошні кампанент свабодна рэалізаваў свае родавыя формы, уступаючы ў сувязь дапасавання з дзейнікам. Напрыклад, яшчэ на пачатку XIX ст. выраз быў матываваны, a яго дзеяслоўны кампанент, як паказвае В.У.Вінаградаў, меў не толькі форму н. р. прошлага часу: «Князь Фольгін, як быццам ні ў чым не бываў, таксама жартаваў».
Якога ражна. Агульны для бел. і руск. (какого рожна) м. Ужыв. са значэннямі: 1) чаму, для чаго, з якой мэтай (робіць хто-н. што-н.), 2) чаго (трэба, не хапае каму-н.). Якога ражна ты да мяне прыходзіў? (МЛобан. Шэметы). Спытайся ў яго na-нямецку, чаго яны супраць нас вайной ідуць, якога ражна ім трэба (А. Карпюк. Па кветку шчасця).
Мог узнікнуць шляхам мадэліравання — на ўзор фразеалагізмаў якога ліха, якога хрэна, якога чорта. Словам ражон даўней называлі востры кол, які выкарыстоўвалі на паляванні. 3 ім хадзілі на мядзведзя. Звычайна некалькі такіх ражноў пахіла ўкопвалі ў зямлю і гналі на іх звера.
Як ойча наш ведаць, запомніць і пад. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. как отче наш, укр. як отче наш). Вельмі добра, цвёрда. — Лаянку яго мы на памяць ведаем. — Як ойча наш… (І.Дуброўскі. Зямныя вузлы).
Паходзіць з параўнальнага звароту, y якім ойча наш — пачатак адной з асноўных малітваў.
Адзін (адна,
Склаўся на аснове фразеалагізма як перст з заменай устарэлага слова-кампанента перст (гл. як перст).
Як папа Карла рабіць, працаваць. Паўкалька з руск. м. (как папа Карла). Напружана, высільваючыся. У кожнага свой лёс. Я ў свой час рабіў як nana Карла… Цяпер бачу, што многія мае равеснікі паспіваліся, а я хоць чагосьці, але дасягнуў y гэтым жыцці (М. Рандзюк. Хоць чагосьці дасягнуў…).
Склаўся пад уплывам аповесці-казкі А. Талстога «Залаты ключык, або Прыгоды Бураціна» (1935) і тэлевізійнага фільма па гэтай аповесці.
Адзін (адна, адно) як перст. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. как перст, укр. як перст). Ужыв. са значэннямі ‘зусім (адзін), без сям’і’ і ‘у поўнай адзіноце’. Як перст ён [Мікіта] адзін, небарака… (Я. Колас. Суд у лесе). Зараз зіма, холадна, яна адна ў пустой няпаленай кватэры. Адна як перст (А. Наварыч. Месячнай ноччу).
Узнік з параўнальнага звароту, дзе перст—устарэлая назва вялікага пальца рукі, які стаіць асабняком ад іншых чатырох пальцаў адкрытай далоні, што і стала асновай параўнання.
Як піліп з канапель. Запазыч. з польск. м. (jak filip z konopi). Зусім нечакана, знянацку, раптоўна (выскачыць, з’явіцца). [Язва: ] Прашу слова для нечарговай заявы. [Галасы: ] Як гэта бястактна! — Хто ён такі? — Выскачыў як піліп з канапель (К. Крапіва. Мілы чалавек).
Часам узнікненне фразеалагізма звязваюць, услед за П. Шпілеўскім, з легендай: аднойчы на сейміку магната Радзівіла нечакана і недарзчна выказаўся шляхціц Піліп з Канапель (так называўся засценак на Чэрвеньшчыне) і быў востра абсмеяны. Больш пераканальным варта лічыць наступнае меркаванне. У польск. м. слова filip і сёння — другая, народная назва зайца. Выраз склаўся ў асяроддзі паляўнічых, якія не раз бачылі ў часе палявання, як, забегшы ў каноплі ў перыяд іх цвіцення, заяц-піліп не вытрымліваў іх цяжкага, дурманнага, ап’яняльнага паху і стрымгалоў выскокваў адтуль. Забыццё першапачатковай вобразнасці прывяло да пераасэнсавання слова піліп, якое нярэдка ўспрымаецца як уласнае імя і беспадстаўна пішацца з вялікай літары. I ў ТСБМ (т. 2, с. 616) чытаем: як Піліп з канапель. Узнікшы як параўнальны зварот, выраз ужываецда з абавязковым прыфразеалагічным словам выскачыць, y якім адначасова суіснуюць два значэнні: ‘выбегчы’ і ‘недарэчна ўмяшацца ў што-н.’.