Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў
Шрифт:
Глядзець, берагчы, шанаваць і пад. як вока ў ілбе. Агульны для бел. і ўкр. м. Вельмі старанна, клапатліва. Пакляўся Рабы, што будзе глядзець жонку і шанаваць як вока ў ілбе і нікуды з Глінак не выедзе, не вернецца да сваіх Карпат (К. Каліна. Крылаты конь).
Склаўся, магчыма, пад уплывам сэнсава тоеснага фразеалагізма як зрэнку вока (гл.) — паўкалькі з царк. — слав. м.
Як вол рабіць, працаваць, цягнуць і пад. Калька
Вобразнасць фразеалагізма празрыстая. Нярэдка ён ужываецца ў форме як чорны вол: «Сагнуўшы плечы ў крук, араў зямлю Паўлюк, як чорны вол варочаў» (Я. Купала).
Як га. Уласна бел. Вельмі хутка. Як у казцы, усё зрабілася адразу. Як «га», гатоў быў рай на зямлі (З. Бядуля. Дванаццацігоднікі).
Унутраная форма фразеалагізма ўсведамляецца так: «хутка, як крыкнуць, як сказаць га» (Ф. Янкоўскі). Магчыма, выраз паходзіць з параўнальнага звароту як «га» сказаць (крыкнуць).
Як гарох пры дарозе. Агульны для бел., укр. (мов горох при дорозі) іпольск. (jak groch przy drodze) м. Ужыв. са значэннямі: 1) ненадзейна, трывожна, неспакойна, 2) адзінока і без дагляду (расці, заставацца, жыць і пад.). Людзі жылі як гарох пры дарозе, людзі жылі ў штодзённай трывозе (У. Дубоўка. Крычаўская спакуса). Сам Радзівон жыве як гарох пры дарозе, без дагляду, без усякае сталасці (К. Чорны. Сястра).
Этымалогія фразеалагізма становіцца зразумелай, калі прыгадаць яго больш поўную, нескарочаную форму — прыказку, якая ўжываецца і цяпер: Жыву, як гарох пры дарозе: хто ідзе, той скубе.
Як дзве кроплі вады. Відаць, калька з франц. м. (comme deux gouttes d’eau); фразеалагізм з аналагічнай вобразнасцю і структурай ёсць амаль ва ўсіх славянскіх, італ., іспан. і некаторых іншых мовах. Вельмі моцна, абсалютна (падобны на каго-н.). Мацей падобны на бацьку як дзве кроплі вады (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім).
Фразеалагізм усведамляецца як матываваны, з жывой унутранай формай.
Як дзядзька ў Вільні. Уласна бел. Разгублена, збянтэжана, непрывычна, ніякавата. Пакуль агледзеўся і ўбачыў за тоўстым двайным шклом у другім памяшканні — радыёстудыі — перад мікрафонам Веру і Элю за раялем, датуль круціў разгублена галавой, датуль не мог уцяміць, што да чаго. І жанчына за пультам, і дзяўчына ля акна смяшліва цікавалі за мной: што за дзівак урываецца да іх y час работы ды яшчэ паводзіць сябе як дзядзька ў Вільні (Я. Радкевіч. Вясновае неба).
Выраз склаўся на аснове эпізодаў з паэмы Я. Коласа «Новая зямля» (раздзел «Дзядзька ў Вільні»).
Цягаць, насіць як дурань дзверы. Уласна бел. Бяссэнсава, недарэчна. Як
Склаўся, як лічыць Ф. М. Янкоўскі, на аснове народнага анекдота. Адпраўляючыся араць, старэйшыя браты сказалі Івану-прастаку, каб той прынёс ім полудзень ды каб хаця не забыўся замкнуць дзверы. Іван, адыходзячы ў поле, нідзе не мог знайсці замка, таму зняў дзверы з завесак, узваліў на плечы і пайшоў да братоў, мяркуючы, што калі дзверы будуць у яго на плячах, то ніхто не зможа зайсці ў хату.
Насіцца як <дурань> з пісанай торбай. Запазыч. з укр. м. Незаслужана ўдзяляючы шмат увагі каму-, чаму-н. Цімох… напужаў і здзівіў маці з дачкою, што ён носіцца з гэтым гармонікам як дурань з пісанаю торбай (В. Казько. Неруш).
Узнік з параўнальнага звароту, які набыў цэласнае значэнне. Пісаны тут абазначае ‘размаляваны якімі-н. узорамі’.
Як жару ўхапіўшы. Уласна бел. Вельмі хутка, спяшаючыся (бегчы, уцякаць і пад.). Халера тых шляхцюкоў на маю галаву прынесла! Бягуць нібы жару ўхапіўшы! Калі б злавілі, y турму пацягнулі б!.. (В. Вольскі. Несцерка).
Узнікненне выразу абумоўлена некаторымі асаблівасцямі даўнейшага сялянскага быту: «яшчэ параўнаўча нядаўна, некалькі дзесяткаў год назад, людзі бераглі запалкі, эканомілі на запалках і сусед да суседа бегаў узяць агню — узяць жару, каб распаліць у печы, на комінку; трэба было хутка бегчы, каб вугольчыкі не згарэлі» (Ф. Янкоўскі).
Як Заблоцкі на мыле зарабіць, выручыць, выгадаць і пад. Агульны для бел. і польск. (jak Zablocki na mydle). Зусім нічога, ніколькі ці амаль нічога, амаль ніколькі не (зарабіць і інш.). Хто нам цяпер заплаціць?.. На прыгажосці выгадаем!.. Выгадалі!Як Заблоцкі на мыле!.. (М. Кусянкоў. Альтанка).
Узнікненне фразеалагізма звязваецца з легендай: купец Заблоцкі, каб не плаціць пошліны, вырашыў правезці кантрабандай мыла, вымененае за граніцай на жыта, і схаваў яго на дне судна, дзе яно размокла. Пра гэта ёсць у аповесці Л. Калюгі «Нядоля Заблоцкіх», дзе аўтар гумарыстычна прывязвае легенду да сваіх персанажаў: «Край свету чулі пра Заблоцкага. Ведаюць, што з мылам быў заняўся гэты чалавек. Ведаюць, што не заработак, a ўтрата ў яго на гэтым тавары выйшла… A таго не ведаюць, што наш гэта чалавек — з Баркаўцоў, і ўсе тыя прыгоды не немаведама дзе, a паблізу гэтай вёскі рабіліся».
Як заведзены. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. как заведенный, укр. як заведений). Безупынна, з механічнай дакладнасцю (рабіць што-н. Рабенькі Янка Цівунок, якога за кірпаты нос празвалі Лычыкам, стаіць каля стала, спіною да акна, і як заведзены расказвае вызубраны ўрок па гісторыі Польшчы (Я. Брыль. Сірочы хлеб).
Паходзіць, як мяркуюць, з выразу поўнай формы як заведзены гадзіннік. Скарочаны варыянт фразеалагізма стаў змяняцца па родах і ліках.