Лісце забытых алеяў

Цвірка Кастусь

— От пагаварыла з вамі, i аж лягчэй стала. Сыны мне, ведаеце, колькі раз казалі: хаця ты не гавары многа, не разнось пра нас абы-чаго па горадзе. А як жа мне не гаварыць. Калі буду маўчаць — я ж лопну.

Я толькі ўсміхнуўся, слухаючы шчырую споведзь жанчыны, якая, відаць, прывыкла ўвесь час быць сярод людзей і, выйшаўшы на пенсію, не магла сядзець дома склаўшы рукі.

У Заслаўі я пачуў легенды, звязаныя з Рагнедай, расказы пра гераічныя справы мясцовых партызан, якія не давалі праходу гітлераўскім салдатам i паліцаям. Кожны камень, знойдзены на гэтай зямлі, быў, здавалася, частачкай самой гісторыі, сведкам слаўнага мінулага краю.

Тут у вочы кінулася мне ўся ў рыштаванні

старажытная Праабражэнская царква. Яе, як i Мірскі замак, па рашэнню ўрада пачалі таксама аднаўляць. Для мяне, чалавека, што звязаў свой лес з інстытутам, у назву якога ўваходзяць такія словы, як «мастацтвазнаўства», «этнаграфія», «фальклор», было радасна бачыць падобнае. Мне ўспомніліся словы А. Кіркора: «Многа гістарычных помнікаў у Беларусі знішчана часам, яшчэ больш невуцтвам i абыякавасцю». Добра, што гэты час невуцтва i абыякавасці адыходзіць у нябыт...

Вечарам я сеў на электрычку, якая імкліва панесла мяне ў Мінск, адкуль я пачынаў сваё падарожжа. Вяртаўся я туды ўжо зусім з другога боку, скалясіўшы добрую частку поўдня Беларусі.

Тут грала дудка Бурачка

НА СУСТРЭЧУ З ПАЭТАМ

Даўно ўжо збіраўся я пахадзіць-паблукаць прытуманенымі часам, але, пэўне ж, яшчэ не зааранымі, не зусім зарослымі за паўтара стагоддзя сцяжынамі нашага славутага ваеўніка за народ, сапраўднага будзіцеля нацыі Францішка Багушэвіча, якога, неспакойнага, нікім не скоранага, куды толькі ні закідала мачыха-доля.

І вось летась надарылася добрая нагода: мне прапанавалі паехаць разам з экспедыцыяй Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры па мясцінах выдатнага паэта-дэмакрата XIX стагоддзя.

Экспедыцыйную групу музея склалі супрацоўнікі аддзела дакастрычніцкай літаратуры. Асабліва я быў рады, што ў гэтую вандроўку згадзіўся паехаць і мой добры знаёмы, літаратар, выдатны знаўца біяграфіі Багушэвіча, супрацоўнік Беларускага тэлебачання Уладзімір Содаль, які ўзяў з сабой і маленькую, з двух чалавек, тэлевізійную групу — здымаць Багушэвічавы мясціны ды «асвятляць» работу экспедыцыі. Меўся з намі паехаць і мастак Мікола Купава — рабіць замалёўкі Багушэвічавых мясцін, але як актывісту Беларускага народнага фронту «Адраджэнне» яму трэба было прыняць удзел у падрыхтоўцы ўстаноўчага з'езда ў Вільні, адкрыццё якога прыпадала якраз на канец нашай экспедыцыі. Нам быў выдзелены невялікі, але даволі прасторны аўтобус, за рулём яго, нібы на троне, высока сядзеў фарсісты, з белазубай усмешкай пад заліхвацкімі вусамі шафёр Валера.

З Мінска, заварочваючы то ў адзін, то ў другі бок, у мясціны, так ці інакш звязаныя з імем Францішка Багушэвіча, мы кіравалі на Ашмяны, а канкрэтней — у прыашмянскую вёску Кракоўка, дзе для нас былі заказаны месцы ў гасцініцы калгаса «Маяк». Прыехалі туды вечарам. Гасцініца — адзін з тыпавых двухпавярховых дамоў, якія ўтварылі тут цэлую вуліцу. Асталяваліся, агледзеліся. Ад калгаснай гасцініцы да Ашмян — рукой падаць. Для нас гэта было вельмі зручна: адсюль лёгка можна ездзіць у блізкія і болей ці меней аддаленыя ваколіцы Ашмян — радзіму паэта.

СВІРАНЫ

Больш за ўсё карцела пабачыць родны кут Францішка Багушэвіча — памятны яшчэ са школьнага падручніка фальварак Свіраны, пра які, апроч назвы, я нічога не ведаў. Гэтак жа, як і школьнікі, якія вывучаюць біяграфію паэта. Ды і што ж можа даць іх розуму і сэрцу адна сухая назва?

У Свіраны мы выехалі раніцай, паснедаўшы ў ашмянскай кавярні. Дарога ішла проста на старажытную Вільню.

Вось

і літоўская мяжа, пра што апавяшчае стэла на ўзбочыне дарогі — «Літоўская ССР». Мінаем Меднікі з руінамі старажытнага замка. Дзесятак-другі кіламетраў па зямлі Літоўскай ССР — і Валодзя Содаль, які ўжо тут бываў раней, камандуе шафёру павярнуць налева. Зялёныя, аблашчаныя сонцам узгоркі. Рэдкія бярозавыя пералескі. А во перад вачыма і самі Свіраны.

Калі мы выйшлі з аўтобуса, перад намі адкрыўся шырокі, вельмі прыгожы краявід. У моры чэрвеньскай зеляніны на ўзгорках і ў далінах бялелі шыфернымі дахамі між вабных прысадаў астраўкі невялічкіх вёсак. Над імі плылі, купаліся ў блакіце неба лёгкія белыя воблакі.

Свіраны — адзін з тых шматлікіх астраўкоў. Вёсачка падзелена шашою на дзве часткі. Першая, левая, частка, як выявілася — больш даўняя, уласна Свіраны, дзе некалі і быў той фальварак, у якім упершыню ўбачыў свет Францішак Багушэвіч. Сёння тут — тры хаты. Каля двароў нам кінуўся ў вока шнур раскідзістых старасвецкіх ліп. Гэта, як паведаў нам Содаль, была некалі алея, што вяла да фальварка. На правым баку шашы мы ўбачылі дзве хаты, за імі — трохі далей — відаць быў дах яшчэ адной. Вось і ўся вёска. Калі знаёмішся са Свіранамі, складваецца ўражанне, што людзі сяліліся тут хто як хацеў, не прытрымліваючыся асаблівага парадку. Таму называць Свіраны вёскай, відаць, можна толькі ўмоўна — тут жа мы не знайшлі нават традыцыйнай вясковай вуліцы. Проста прысуседзіліся адна да адной асобныя сядзібы, са сваімі пад'ездамі, з уласнымі сцежкамі-дарожкамі, прыцерліся, прызвычаіліся і стаяць сабе, не скардзячыся на нейкую нязручнасць.

З асаблівым нецярпеннем, нават з хваляваннем чакаў я сустрэчы з землякамі паэта. Перш за ўсё хацелася пачуць іх гаворку. Гэта ж мову тутэйшых сялян узяў Францішак Багушэвіч за аснову сваіх мастацкіх твораў. Як вядома, сучасная беларуская літаратурная мова ў яго час была яшчэ ў стадыі станаўлення, і Францішак Багушэвіч пісаў на той, якую чуў у маленстве. Якраз яе, , мову падвіленскіх мясцін, лічыў ён найбольш беларускай, найбольш чыстай, і таму, як успамінае яго сучаснік паэт Альгерд Абуховіч, аднаго разу Францішак Багушэвіч, прачытаўшы яго вершы, зрабіў аўтару заўвагу, што ў іх «не ўсюды бываюць уласцівыя беларускай мове акцэнты». На гэта ўраджэнец Случчыны, а калі вузей — Глушчыны, Альгерд Абуховіч адказаў Багушэвічу вершам:

У гаворцы ёсць ружніца (розніца. — К. Ц.)

Між маёю і тваёй:

Маёй — пушчы, Пціч граніца.

Ты — панарскі салавей.

Панары — узвышшы на поўдзень ад Вільні. Відаць, зялёныя ўзгоркі, што ўбачылі мы каля Свіран, таксама адносяцца да той панарскай грады.

Дык хіба ж не цікава было нам даведацца, як размаўляюць сёння на радзіме «панарскага салаўя»? Ці, можа, тутэйшыя людзі алітовіліся? Як-ніяк, ужо ж пяцьдзесят гадоў — не болей не меней — гэтыя землі ўваходзяць у склад Літоўскай ССР.

Першы, хто трапіўся нам у Свіранах, проста на шашы, быў пажылы дзядзька. Я прыпыніў яго, пазда роўкаўся.

— І куды сабраліся, дзядзька? — загаварыўшы, папытаў я.

— Да от сена троха выкасіў тутака... Дак падварушыць трэба...

Дзядзькава гаворка была мне як маслам па сэрцы. Такая паўнагучная, каларытная беларуская мова, з усімі яе «акцэнтамі». Тое, што ў ёй — не-не дый пракідвалася то польскае, то рускае слова, зусім яе не псавала, бо ён любое слова вымаўляў на свой лад, падпарадкоўваў яго роднай беларускай мове. У дзядзькавай гаворцы вуха ўлавіла і мясцовыя асаблівасці — з гэтымі «троха», «тутака», а таксама з выразамі тыпу «ён адсюль выехаўшы», «ён у той вёсцы радзіўшыся» (у сэнсе выехаў, радзіўся). Дарэчы, гэтую асаблівасць мне даводзілася чуць і ў нас, у Браслаўскім раёне, які зусім недалёка адсюль.