Лісце забытых алеяў
Шрифт:
Ванда завяла мяне ў адну з бліжэйшых хат, да васьмідзесяцігадовага Баляслава Антонавіча Раманоўскага. Высокі хударлявы стары, пакашліваючы, з ахвотай расказваў пра сваё жыццё, пра сваю вёску. Старога дапаўняла, падсеўшы да стала, за якім мы сядзелі, яго дачка Уладзіслава, рухавая i гаваркая жанчына, работніца саўгаса «Рукойны». Жывуць тут яны здаўна. Ix дзяды i прадзеды таксама мясцовыя. З католікаў. Называюць сябе палякамі. Два сыны Баляслава Антонавіча пераехалі ў Польшчу, прыжыліся там. А яму самому i дачцэ падабаецца тут, дома. Гаворка наша цякла вольна, натуральна. Мова гаспадароў хаты, як i іншых мясцовых жыхароў, нягледзячы на нязначную колькасць польскіх слоў, была усё ж у сваёй аснове, як адзначаў яшчэ i Сыракомля, беларуская, Я нават запісаў у блакнот нямала цікавых для мяне слоў i выразаў, якія добра папоўнілі мой лексікон. Напрыклад, у беларускай літаратурнай мове я дагэтуль сустракаў слова «падбярозавік» — грыб, вядомы ў маёй вёсцы пад
Пабыў я ў Барэйкаўшчыне i яе ваколіцах некалькі дзён. Гутарачы з людзьмі, слухаючы ix гаворку, я лавіў сябе на думцы, што некаторыя характэрныя для гэтай мясцовасці словы i выразы я ўжо недзе чуў. Толькі потым успомніў: дык гэта ж у Францішка Багушэвіча — «папарскага салаўя». Віленшчына, Ашмяншчына — яго радзіма. Былы фальварак Свіраны, дзе нарадзіўся беларускі паэт, аказваецца, зусім блізка адсюль. Пра гэта мне сказаў былы загадчык Барэйкаўшчынскай пачатковай школы Мікалай Васільевіч Сабалеўскі, добры знаўца беларускай літаратуры, якую ён чытае ў арыгінале.
Дарэчы, пра школы. I ў Рукойнах (ці па-афіцыйнаму Рукайняй), цэнтры сельсавета (за паўтара кіламетра ад Барэйкаўшчыны), i ў іншых вакольных вёсках — школы польскія. Адкрыты яны па жаданню насельніцтва. Як расказаў мне дырэктар Рукайняйскай сярэдняй школы Леанід Ільіч Палонскі, у школе вучні вывучаюць некалькі моў: рускую, польскую, літоўскую i нямецкую. Апрача таго, усе яны нядрэнна ведаюць таксама беларускую. Так што ў гэтых адносінах школьнікі атрымліваюць даволі шырокую адукацыю, што дазваляе ім пасля заканчэння школы арыентавацца ў самай разнастайнай літаратуры.
Я добра пазнаёміўся з адным вучнем Рукайняйскай школы —сямікласнікам Янушам, сынам старшыні сельсавета Эдуарда Аляксандравіча Багуцкага, у якога я начаваў. З Янушам я разам спаў на сене ў адрыне. Перад тым як заснуць, мы доўга размаўлялі. Януш быў вельмі гаваркі. Ён расказваў мне шмат чаго пра школу, пра свае гульні, вучобу. Даведаўшыся, што я з Мінска, ён пачаў дэкламаваць па памяці «Дзеда i бабу» Кандрата Крапівы, «Святога Яна» Якуба Коласа. Праўда, не ведаў, хто напісаў гэтыя творы. Пахваліўся ён i сваімі поспехамі ў літоўскай мове. Ён нават можа ўжо чытаць трохі па-літоўску. Раней яе зусім не разумеў, як i наогул мясцовыя жыхары. Януш расказаў мне пра выпадак, які быў тут пасля вайны. Прыехала з Вільнюса аўталаўка. Адзін хлопчык пайшоў туды купіць цукру. A лавачнік яму i кажа: «Мажукам цукру нера». Гэта азначала — дзецям цукар не прадаецца. Хлопчык перадаў готыя словы бацьку, прозвішча якога якраз было — Мажук. «Нехта, мусіць, набрахаў на мяне: Мажуку, бач, ужо i цукру не дае», — сказаў бацька i пайшоў выясняць прычыну.
Я аб'ехаў i абхадзіў многія вёскі i вёсачкі Рукайняйскага сельсавета. Запомніў такія з ix, як Крыжоўка (з 1 студзеня 1971 года яна, як i іншыя вёскі, атрымала новую назву — Крышкяліс), Ашмянка (Ашмянеле), Баравыя (Шылінай), Задворцы (Ужудварыс), Навасады (Науяседжай), Падчарпае (Паеджай), Міхайлаўка (Мікалішкес), Зацішша (Рамітэ). Цяпер я меў, хай не поўнае, але ўсё ж нагляднае ўяўленне пра гэты край, пра тую новую зямлю, якая ў апошнія гады паэта жывіла яго звонкую музу.
Знаёмячыся з людзьмі, сярод продкаў якіх жыў Ул. Сыракомля, я лепш разумеў многія творы паэта, лепш разумеў яго самога. Больш зразумелымі рабіліся мне i строфы верша Янкі Купалы «Вясковы лірнік», напісанага тут амаль 50 гадоў назад, калі адзначалася 50-я гадавіна з дня смерці Сыракомлі. Янка Купала, які таксама хадзіў па мясцінах вясковага лірніка, быў у Барэйкаўшчыне i Рукойнах, так пісаў у сваім вершы:
Выліць думку хачу — хай снуе у бязмеры — Думку-памяць, што ў сэрцы залегла, Аб той зорцы, што некалі з добраю верай Над зямелькай яснела i збегла. Аб музыцы, што лірай сваёй чарадзейскай Мне ў душы светач выклікаў новы, Каб жыла, хоць на час, красай кветкаў-пралоскаў, Як жыве вечна Лірнік вясковы... Час патраніць усё пакрышыць, ацалеці, Путы нават змарнеюць у плесні, — Покі ж будзе душа хоць адна жыць на свеце, Будуць жыці i лірнікаў песні. Будзеш жыць! Будуць векі ісці за вякамі, — Не забудуцца дум тваіх словы, Як i слоўТакім чынам, не знайшоўшы прыстанку ў «сваіх ваколіцах», паэт змушаны быў зняцца з бацькоўскай зямлі i адправіцца ў Вільню шукаць долі ў шырэйшым свеце. Якраз да часу ад'езду Сыракомлі ў Вільню адносіцца яго верш «Пілігрым у канцы вандроўкі», які лагічна завяршае як кнігу «Вандроўкі па маіх былых ваколіцах», так i ўвесь давіленскі перыяд жыцця i творчасці яе аўтара:
Вось, нарэшце, i абышоў я, радзіма, Гарады твае, вёскі з кіем пілігрыма. Блізка бачыў я вежы касцёлаў, крыніцы, Падзямельныя склепы твае, камяніцы, I, каб пахваліцца чым было можна, Узяў я памятак колькі ў ранец дарожны: Частку нёманскай хвалі, камень даўняй вежы, Завушніцу з магілы, з дрэва лісцік свежы... Удоўж i ўшыр абышоўшы ўсё Прынямонне, Спачываю пад грушай развесістай сёння. I перад тым, як выйсці на новую каляіну, Усю, што прайшоў, дарогу позіркам зноў акінуў. Там, над возерам сінім, замак глядзіць у зоры, Там, на пагорку, бачу бацькаў знаёмы дворык. Там хатка, дзе шчасце мяне абмінула, Там цвінтар, дзе дзятва — мая кроў — заснула. Там святыні, там блізкія стрэхі з саломы, Звоніць знаёмае птаства, ходзіць вецер знаёмы. I да мяне зноў вяртаюць нябачныя крыллі Пачуцці, што некалі сэрца маё палілі, I думкі, што ў галаве маёй віравалі... О куткі мае мілыя! О родныя далі!.. Калі ў свет мяне кіне жыццёвым ветрам, Набяру сабе у грудзі адгэтуль паветра, Набяру яго шмат, каб надоўга хапіла, Каб яно мае песні заўсёды жывіла. Толькі чым, мае далі, узамен вам аддзячыць? Можа, блаславеннем пілігрымскім, жабрачым, З ветрам яго пусціўшы па родным абшары, Каб збыліся людзей нашых лепшыя мары: Над лясамі, над Нёманам, на мужычым загоне Хай жа лепшую песню птушкі зазвоняць, Закрасуюць хай збожжа пясчаныя нівы І аратага сэрца устрапянецца шчасліва... З болем адсюль пусціўся я ў новую пуцявіну I памяць пра край свой родны — у песні навек пакінуў.Ходзячы па ваколіцах Заслаўя i па яго вуліцах, я даволі-такі прытаміўся. Убачыўшы за паўрасчыненымі варотамі прамкамбіната зацененую лавачку ля прахадной, я прайшоў да яе і сеў адпачыць. З будкі ў прахадной выйшла пажылая, з вострымі вачыма нізкарослая жапчына:
— А вам чаго тут?
— Ды от хачу пасядзець трохі, цётка. Хіба няможна?
— Чаму ж не, пасядзіце. Толькі не заходзіць на тэрыторыю!
Жанчына прысела каля мяне на лаўку. Да яе якраз падышоў чарнявы, добра апрануты хлапец з лагодным тварам. Жанчына адразу пачала яго ўшчуваць — за тое, што не так, як яна хацела, перасыпаў ёй веранду. Хлопец цярпліва даводзіў ёй, што так якраз лічыцца добра. Але жанчына стаяла на сваім i ca слязьмі ў голасе пачала абвінавачваць хлопца, што ён не хоча ёй памагаць, што ўсё робіць абы збыць з рук. Так ён i пайшоў, нічога не даказаўшы жанчыне, якая сыпала яму ўслед свае крыўды.
— Гэта сын, — сказала яна мне, трохі заспакоіўшыся. — Жыве тут, у Заслаўі, з жонкай i дзецьмі. Вы, мусіць, чулі трохі, пра што мы гаварылі. Але ж, канешне, не ўсё панялі. Я б вам расказала пра ўсё, але ж доўга гаварыць. А тут толькі доўга трэба. Я, ведаеце, люблю хадзіць на суд, слухаць. Дык от, бывае, калі падсудзімы надта загаворыцца, суддзя перапыняе яго i кажа: сакрашчона гаварыце, сакрашчона. А сакрашчона яно, ведаеце, не заўсёды i палучаецца. Дык от i тут так: сказаць сакрашчона — не поймеце. Але хай, папробую...
I жанчына добрую гадзіну расказвала мне «сакрашчона» пра ўсё, што ў яе набалела. Яна нават не звяртала ўжо ўвагі на тых, хто праходзіў на тэрыторыю прамкамбіната. Толькі зрэдку спыняла каго-небудзь:
— Вам куды? — і, паслухаўшы тлумачэнне, зноў паварочвалася да мяне. — Яно, сказаць па праўдзе, тут няма чаго i красці. Але я пытаю так проста, каб не стаяць тут без дзела. Аднаго прапушчу, а другога — вазьму i астанаўлю, патрэбую дакументы. Хай ведаюць, што ёсць стораж!
Пад канец, калі я сабраўся ісці, жанчына — не без удзячнасці за тое, што я выслухаў яе, — сказала: