Лісце забытых алеяў
Шрифт:
— Ну і да якой вы, дзядзька, залічваеце сябе нацыянальнасці? — слухаючы з яго вуснаў такую гожую беларускую мову, папытаў я.
— Тутэйшы я... — І, падумаўшы, дадаў: — Палякі мы тутака... Беларускія палякі.
Я быў здзіўлены ўдвайне. Гэта ж сто гадоў назад многія беларусы, не ведаючы свайго сапраўднага паходжання, вось так называлі сябе — тутэйшыя. Але ж цяпер ужо семдзесят гадоў, як існуе Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка, паўнапраўны член ААН, выпускаецца вялікая літаратура на беларускай мове, імя беларус добра вядомае не толькі ў нас, у Савецкім Саюзе, але і ва ўсім свеце. І вось на табе: ізноў — тутэйшы! Як быццам усе семдзесят
— А я думаю, што вы ўсё ж беларус, дзядзька!
На гэта дзядзька адказаў слова ў слова так:
— Я не помню, ці было такое гасударства — беларускае... А вось польскае — тутака было...
Логіка ў яго такая: раз ён і яго землякі, яго бацькі і дзяды жылі ў польскай дзяржаве — значыць, усе яны палякі. Палякам ён лічыць сябе яшчэ таму, што яго так запісалі ў метрыках. Яшчэ ў даўнія часы, растлумачыў дзядзька, «як хрысцілі на каталіцкую веру, тады на Палякоў усіх і папісалі».
Дык вось яна — разгадка паходжання падвіленскіх «Палякоў».
Дарэчы, пра тое, як «памагалі» ўжо ў складзе рускай дзяржавы «дахрышчваць» простага беларускага мужыка царскія «казакі з тутэйшага ды ў палякі (тым, што сілком пхалі ў рускую веру), вельмі цікава расказаў Францішак Багушэвіч у вершы «Хрэсьбіны Мацюка».
Мне шмат чаго хацелася яшчэ распытаць у дзядзькі — а быў гэта калгаснік калгаса «Іскра» Людвік Марцінавіч Корвень, які так добра расказваў пра тутэйшыя мясціны, навакольныя вёскі, але нас перапынілі нашы спадарожнікі — работнікі тэлебачання:
— Давайце мы вас здымем...
Мы з дзядзькам як сустрэліся, — так і размаўлялі, стоячы каля дарогі. Чаму б так, без усялякага папярэджання, і не здымаць нас, раз палічылі гэта патрэбным? Было б натуральна, без аніякай зададзенасці, а значыць, і праўдзіва. Дык не — работнікам тэлебачання здалося гэта «не тыповым». І яны пасадзілі нас на ўзбочыне дарогі, парассаджвалі вакол мяне і дзядзькі ўсіх астатніх членаў экспедыцыі і папрасілі падрыхтавацца. Мы «падрыхтаваліся», але калі пачалі па знаку ізноў размаўляць, нас перапынілі: нешта не запісваўся гук. Пакуль тэлевізійнікі корпаліся ў апараце, мы сядзелі і чакалі, хоць нам вельмі хацелася пагаварыць з дзядзькам. Калі праз нейкі час упарты апарат усё ж злітаваўся над намі і быў гатовы браць нашы галасы, настрой ужо сапсаваўся, і натуральнай нязмушанай гаворкі не атрымалася.
Добра пагутарылі мы з гаспадарамі бліжэйшай ад дарогі хаты ў правай, навейшай частцы Свіран. Гэта былі Філіповічы — Юлія Пятроўна і Станіслаў Казіміравіч, муж і жонка, людзі ў гадах. Тут у васемнаццатым ці дзевятнаццатым годзе ўзяў зямлю ў арэнду ад дзяржавы яшчэ бацька Станіслава Казіміравіча, які сам быў родам з суседняй (кіламетраў пяць адсюль) вёскі Карадзіцца — «прыезны», як сказала гаспадыня. Значыцца, на бацькаўшчыне сядзіць з сям'ёю цяперашні гаспадар хаты.
Я папытаўся ў Філіповічаў, ці ведаюць яны, што з іх Свіранаў родам класік беларускай літаратуры Францішак Багушэвіч.
Не, нават не чулі пра такога.
— Можа, Марык ведае — ён жа ў школу ходзіць, — і жанчына паклікала чарнявага хлапчука, які па нечым стукаў малатком каля падпаветкі. Гэта быў унук Філіповічаў — ён прыехаў да дзеда і бабы на канікулы з Вільнюса, дзе жывуць яго бацькі і дзе ён вучыцца.
— Марык, — папытаў я, — а ці ведаеш ты, што ў вашых Свіранах нарадзіўся выдатны беларускі паэт Францішак Багушэвіч?
— Які, які?
— Францішак Багушэвіч.
— Які паэт?
— Беларускі.
Не, першы раз чуе пра гэта Марык Філіповіч, вучань восьмага класа, які, дарэчы, вельмі натуральна гаворыць з намі па-беларуску.
Мы ўсім гуртам кінуліся запаўняць прабелы ў Марыкавай адукацыі, расказваць гэтаму вельмі цікаўнаму, як мы ўбачылі, хлапчуку пра яго земляка Францішка Багушэвіча, пра долю і змаганне паэта, пра ягоную творчасць. Валодзя Содаль скокнуў да аўтобуса і прынёс паказаць складзены ім і выдадзены ў 1986 годзе ў Мінску раскошны і даволі змястоўны альбом пра Багушэвіча. Трэба было бачыць, з якой цікавасцю гартаў яго Марык, пазнаючы на фотаздымках знаёмыя пейзажы, углядаючыся ў рысы твару самога паэта, а таксама яго бацькоў і блізкіх.
Потым узяўся чытаць змешчаныя там урыўкі Багушэвічавых вершаў.
— Ну, ну, пачытай уголас — паглядзім, як у цябе атрымліваецца, — папрасілі мы.
– На вяршынях сумна сосны
Зашумелі ціха,
Невясёлыя іх вёсны,
Бо наўкола ліха.
Бо наўкола пні, магілы,
Гора і няволя,
Вецер нішчыць рэшту сілы,
Рвуцца буры з поля...
Першы раз у жыцці, трохі спатыкаючыся, але ўсё ж даволі прыстойна пачаў чытаць Марык беларускую кніжку, беларускія друкаваныя вершы, вершы свайго земляка Францішка Багушэвіча, які яшчэ сто гадоў назад, звяртаючыся да братоў-беларусаў, горача заклікаў іх не пакідаць мовы нашай беларускай, «каб не ўмёрлі!». Каб не ўмёрлі як народ, як нацыя. Як гэта ні дзіўна, як ні сумна, але поўнае трывогі слова паэта па сённяшні дзень не дайшло да яго землякоў на роднай яму Вілейшчыне.
Адной з асноўных задач нашай экспедыцыі было — пашукаць для музея гісторыі беларускай літаратуры рэчавых этнаграфічных помнікаў з мясцін Францішка Багушэвіча. Асабліва важна было займець што-кольвечы з радзімы паэта. Таму, пакуль мы з Содалем гутарылі з землякамі Францішка Багушэвіча, работнікі музея — маладыя, вельмі шчырыя дзяўчаты, паспелі абысці ўсе хаты ў Свіранах, пытаючыся ў людзей больш за ўсё прадметы ткацтва, у якіх, мабыць, лепш чым дзе праяўляецца народны геній. Але, як вельмі часта здараецца з намі, непаваротлівымі беларусамі, і сёння мы катастрафічна запазніліся: усё найбольш цікавае з ткацкіх вырабаў «тутэйшых» — узоры народнага адзення, посцілкі, сурвэткі, ручнікі — выманілі падчыстую работнікі віленскіх музеяў: так, літоўцы не спяць у шапку! Дзяўчатам удалося набыць толькі адзін ручнічок ды кавалак кужалю — усё, што засталося ад шматколернага багацця свіранскіх ткачых.
Але як можна было вяртацца з радзімы Францішка Багушэвіча з такім скупенькім набыткам?
Дапамагчы музейным работнікам падахвоціліся мы з Содалем, два старыя ваўкі такога збіральніцтва.
Звычайна, калі распытваеш людзей пра этнаграфічныя рэчы, яны вельмі «пераканаўча» даводзяць, што ў іх нічога цікавага няма. А калі добра агледзіш хату ды панадворак, то вока не-не ды і наткнецца на каштоўную, часам вельмі рэдкую, унікальную рэч, якой, бывае, проста няма цаны. Гаспадары толькі падзівяцца, бо яны і думаць не думалі, што гэтая звычайная для іх непатрэбшчына можа каго-небудзь зацікавіць.