Ордэн Белай Мышы
Шрифт:
Мая бабуля Аўгіньня, удава расстралянага ў 1933-м «врага народа», наконт тамтэйшых партызанаў выказвалася зь нязвычнай для яе ціхмянага характару экспрэсіўнасьцю. Найбольш запала мне ў памяць гісторыя з апошняю карміцелькай вялікай сям'і маладой кароўкаю Цясюткай, якую хавалі ў адрыне за сенам, але сусед Апанас, колішні камбедавец, раскулачвальнік і даносчык, штосьці спасьцярог і прывёў у адрыну сябрукоў з карабінамі, якія слухалі, ці дыхае сена, ды толькі разумная рагуля, чуючы пагібель, прытаіла дыханьне і ўратавалася, уратаваўшы гэтым маму зь яе сёстрамі, а маімі будучымі цёткамі, што праз паўстагодзьдзя, калі мама ўжо будзе ў лепшым сьвеце, запытаюцца ў мяне, куды ж выбралі на самага галоўнага іх зямелю А.Р.Лукашэнку — у Маскву ці ў Менск?
Мне здаецца, сумневы накшталт маіх варушыліся ня толькі ў маёй душы,
А потым прыйшла завірушная зіма, калі мы перабраліся жыць у Наваполацак і калі на стале ў музэі баявой славы гарэла сьвечка.
Я думаю, што адмовіўся падпісаць прысягу ня толькі праз боязь крыві ці з гігіенічных меркаваньняў. Мне ўсё ж ішоў пятнаццаты год і пры ўсёй тагачаснай інфантыльнасьці я мог ужо зьвязаць некаторыя факты ў ня надта артадаксальныя сылягізмы.
Мне, безумоўна, было яшчэ рана казаць кляснай кіраўнічцы, што больш страшнай за вайну з гітлераўцамі была вайна ўлады з уласным народам, а сьмерць у Курапатах, ці ў нашых полацкіх Бельчыцах была нашмат больш жудаснай за гераічную сьмерць пад Сталінградам ці ў апэрацыі «Багратыён». Аднак я добра ведаў, што я ўнук пасьмяротна рэабілітаванага дзеда Максіма. Ад бацькі я чуў, што сталінскія «перегибы» ацэньваліся (тады) у дзясяткі тысяч жыцьцяў, і аднаго разу на ўгаворы кляснай усё-такі (няхай і бяскроўна) уступіць у сьледапыты, запрапанаваў зьбіраць зьвесткі ня толькі пра герояў Вялікай Айчыннай, але і пра тых, каго замучылі ў НКВД. Клясная паглядзела на мяне быццам на жыхара паўдзённага паўшар'я Юпітэру або як на чалавека, што ўцёк з колішняга бэрнардынскага кляштару ў полацкім Задзьвіньні, дзе была вар'ятня і дзе прыкладна ў той час псыхіятарам спатрэбілася цэгла, пасьля чаго бабінец кляштарнага касьцёлу разабралі, а косткі з пахавальняў пад ім раскідалі па двары пад нагамі ў хворых.
Вынікам маёй прапановы сталася сур'ёзная размова кляснай з маці. Я быў дэфініяваны ідэйна нявыхаваным падлеткам. Пагатоў, вылазка лічылася ня першай. Аднойчы на ўроку гісторыі, пачуўшы ад настаўніцы, што Ленін у эміграцыі «жил впроголодь и ходил в бедной, поношенной одежде», мы з выдатнікам Мішам Пеньяўскім, абурыўшыся гэткай міталягізацыяй, гучна зарагаталі. Другім разам мы спрабавалі выступіць супраць рэпэтаваньня на ўроку літаратуры літмантажу да сустрэчы з чарговай дэлегацыяй вэтэранаў, дзе мы павінны былі сядзець з гасьцямі на сцэне школьнае актавае залі вакол партызанскага вогнішча, зладжанага з вэнтылятару й прывязаных да яго піянэрскіх гальштукаў. (Трэба, праўда, прызнаць, што наш пратэст меў досыць банальную прычыну — мы ня вывучылі сваіх вершаваных тэкстаў, як, зрэшты, і заданьня зь літаратуры.)
Сярод тых, хто прыходзіў у нашую клясу і ў музэй баявой славы ў пінжаках з планкамі баявых узнагародаў, трапляліся розныя людзі. Сівы партызанскі камандзір апавядаў, як адзін перамог у баі прыкладна 47 фашыстаў і, паказваючы ў музэі на партрэт вядомага полацкага падпольшчыка, крычаў, што гэта «враг», які, працуючы ў гарадзкой управе, выдаваў савецкіх людзей. Падпольшчык, у сваю чаргу, расказваў, што выдаваў не савецкіх людзей, а фальшывыя дакумэнты, зь якімі палачане пазьбягалі арышту і вывазу на захад, а партрэт свайго ляснога апанэнта дапаўняў калярытнымі дэталямі кшталту пасылкі ардзінарцаў у баявыя рэйды з заданьнем зьбіраць па вёсках прыгожых дзяўчат і маладзіцаў. Памятаю, найбольш мы паверылі бязрукаму вызваліцелю Полацка, у якога вісеў на грудзях усяго адзін мэдаль «За отвагу», а яшчэ — партызанскаму мінёру, што ўзгадаў, як дзень навылёт незварушна ляжаў зь мінаю каля чыгуначнага насыпу пад носам у нямецкіх патрулёў і, абсіканы з галавы да ног ляснымі мурашкамі, бачыў, як у яго паміж пальцаў вырасла трава.
Здаецца, тады я пачуў магнітафонавы запіс песьні невядомага маскоўскага барда пра роту, празь якую ўвесну бягуць ручаі й цьвітуць пралескі. Хрыпаты, пад Высоцкага, голас сьпяваў:
Ах эта рота, ах эта рота,
А кто привел ее сюда,
Кто положил ее на снег?
Нет, не проснется по весне,
Нет, не проснется по весне...
Прыпеў быў такі:
Наступала по болоту,
А потом пошла назад.
В сорок третьем эту роту
Расстрелял заградотряд.
Зьбіраць зьвесткі пра заградатрады я кляснай вырашыў не прапаноўваць. За лепшае палічыў не распытваць яе і пра вёску, якую нібыта спалілі разам з жыхарамі не фашысты, а — за тое, што там на пачатку вайны напаілі немцаў малаком — пераапранутыя ў іхную форму энкавэдысты, і пра тое, ці праўда, што быў загад ліквідоўваць адчыненыя на акупаваным абшары беларускія школкі, а заадно пускаць у расход беларускіх настаўнікаў... Гэта мы чулі, калі пасьля афіцыйных выступаў вэтэраны бралі чарку й пачыналі адхіляцца ад генэральнай лініі.
Карацей, чырвоным сьледапытам я ня стаў.
А раскруціўся ўвесь гэты клубок ад таго, што я парэзаў лязом палец, а зусім не сабраўся падступна кінуць цень на вэтэранаў 2-й сусьветнай, у тым ліку й на таго яе двойчы параненага салдата, якога звалі Аляксеем Арловым. Я ведаю, што для вас (не ўважаючы на тое, што на вуліцах нашых ачышчаных ад немцаў гарадоў замест чорных гестапаўскіх машынаў адразу ж завуркаталі варанкі доблесных чэкістаў, не ўважаючы на вяртаньне калгаснага прыгону, не ўважаючы на тое, што ў Сібір паехалі ўжо ня вёскі, а цэлыя народы, не ўважаючы на тое, што ўжо празь нейкія два-тры гады пераможаныя аказаліся сыцейшымі й заможнейшымі за пераможцаў, не ўважаючы на тое, што краіна-пераможца Беларусь у выніку 2-й сусьветнай вайны страціла Віленшчыну і Беласточчыну) паведамленьне пра разгром Гітлера, пэўна, назаўсёды застанецца самым шчасьлівым днём.
Для вас перамога да апошняе хвіліны будзе Вялікаю Перамогай.
Але ж вы таксама ўжо даўно зразумелі: выйграўшы вайну, можна прайграць мір.
За што Авін забіў Кавеля
Ніякі Тарквемада з усімі сваімі «гішпанскімі чаравікамі» ды іншым спецпрычындаллем не выцягнуў бы з мяне і дзесятай долі таго, што здатны здабыць чырваналобы «Ікарус», які раз на месяц вязе мяне з Наваполацка ў Менск. З перона яшчэ махае мне сын расейскага афіцэра Вінцэсь Мудроў, які вырас там, дзе яго зусім не сеялі, і зрабіўся беларускім пісьменнікам, а ў выстылы салон, што ашчадна захоўвае лёгкі хвалюючы водар паленае гумы, ужо ўрываецца вясёлы рой прыгадак і асацыяцыяў, даўно і надзейна забытых падзеяў і імёнаў, рэалізаваных і неажыццёўленых сюжэтаў. Да мяне паварочваюцца хмурныя няголеныя твары колішніх сяброў, і адразу некалькі параў дасканала адслігаваных жаночых ножак пачашчаюць пульс і прымушаюць бразгаць ключамі ад таямніцаў. Гэты як быццам зусім звычайны аўтобус насамрэч - стварэнне надзвычай высокаарганізаванае і, калі хочаце, нават падступнае: яно выдатна ведае не толькі тое, якой дарогаю мяне везці, але і тое, дзе набраць хуткасці, а дзе крыху загамаваць, каб нейкая марудлівая згадка не засталася самотнічаць на ўзбочыне.
Адразу за аўтавакзалам праплывае аднапавярховая камяніца рэдакцыі газеты з шматсэнсавай назваю «Хімік», у якой я болей за дзесяць гадоў зарабляў на хлеб і віно і напісаў першы аповед - пра пеўня, што жыў на адным з наваполацкіх гаўбцоў.
Там, дзе цяпер універсітэцкія карпусы, тады разлягалася зусім не гарадская лугавіна. Спачатку на ёй зацвіталі дзьмухаўцы, а потым - рамонкі і смолкі, сярод якіх проста пад рэдакцыйнымі вокнамі, почасту скінуўшы верхнюю частку купальніка, запякаліся на сонцы даўганогія істоты з канспектамі. Істоты часта падыходзілі да майго аблюбаванага матылькамі-крапіўнікамі разнасцежанага вакна папрасіць закурыць альбо пазычыць пустую шклянку, дэманструючы злёгку прыкрытую купальнікам ахвоту бліжэй пазнаёміцца з манатоннымі журналісцкімі буднямі за шчыльнымі зялёнымі шторамі, і напрыканцы кожнага траўня я пісаў галоўнаму рэдактару заяву з просьбаю ўвесці на летні перыяд даплату за шкоднасць. У выніку падобных візітаў мой малодшы калега, што дзяжурыў па нумары, назаўтра разам з падпісчыкамі з невялікім здзіўленнем убачыў на першай паласе фотаздымак, акуратна надрукаваны дагары нагамі, а мой старэйшы калега пазнаёміўся з установаю, дагэтуль вядомаю ў горадзе пад бяскрыўднай абрэвіятураю НКВД, што расшыфроўваецца як «Новополоцкий кожвендиспансер». (У тыя часы фасад НКВД аздабляў выцвілы лозунг: «Имя и дело Ленина будут жить в веках».)