Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў

Лепешаў Іван Якаўлевіч

Паходзіць з прыказкі Прыйдзе коза да воза, ды не будзе сена, другая частка якой адпала, перастала ўжывацца. У парэміялагічных зборніках XIX ст. падаюцца і такія варыянты прыказкі: Прыйдзе коза да воза прасіць сена; Прыйдзе коза да воза прасіць аброку, дастане кіем па боку; Прыйдзе каза да ваза, папросіць сена, a мы ёй пугі дамо.

Прыйсці ў сябе. Гл. прыходзіць у сябе.

Прыкладваць (прыкласці, прылажыць) руку. Агульны для амаль усіх славянскіх м. (руск. приложить руку, укр. приложити руку, польск. przylozy'c reke

і г.д.). Ужыв. са значэннямі: 1) (да чаго) падпісваць які-н. дакумент, паперу, 2) (да каго) біць каго-н., 3) (да чаго) мець дачыненне да чаго-н. заганнага, удзельнічаць у чым-н. нядобрым. Нярэдка да іх пасланняў прыкладваў руку і Генка. Тады на аркушах, спісаных няроўным почыркам дырэктара дзіцячага дома, паяўляліся рознакаляровыя кружочкі, квадрацікі… (Настаўн. газ. 21.03.2002). Загадчыца магазіна… не толькі парушае правілы савецкага гандлю, але і прыкладвае руку да пакупнікоў Прасцей кажучы, б'е (Вожык. 1977. № 10). — Тут скаргі калгаснікаў. Праўда, без подпісаў. Прызнайся, ты прыклаў руку? — Ёсць і мая работа (А. Макаёнак. Каб людзі не журыліся).

Выраз у яго першым, зыходным значэнні склаўся ў старажытнай афіцыйна-справавой мове. Непісьменныя людзі замест подпісаў прыкладалі да падання ці іншага дакумента палец або руку, змазаную фарбай, пакідалі на паперы адбітак. I гэта лічылася подпісам. Два іншыя значэнні развіліся ў фразеалагізме ў выніку паўторнай метафарызацыі таго самага свабоднага словазлучэння.

Заставацца пры пікавых інтарэсах (пры пікавым інтарэсе). Агульны для ўсходнесл. м. Без таго, на што разлічваў, спадзяваўся хто-н., чаго дабіваўся. Пры пікавых інтарэсах народ застаўся. Куды ні зірні—усё пачынай спачатку, a тут табе ані хамута, ані шыі… (М. Ракітны. Этапы).

Першааснова фразеалагізма — картачная варажба, пры якой пікі (картачная масць) сімвалізуюць нядобрае.

Заставацца пры сваіх інтарэсах (пры сваім інтарэсе). Агульны для ўсходнесл. м. У тым жа становішчы, з тым, што мелася. Пакуль яго [сена] нe забралі, трэба ў хлеў укінуць. Спакойней будзе. A то, пабачыце, застанемся пры сваім інтарэсе (А. Асіпенка. Непрыкаяны маладзік).

Утвораны шляхам пераасэнсавання адпаведнага словазлучэння, якое ўжываецца пры картачнай варажбе, a таксама пры гульні ў карты.

Прытуліць галаву дзе, да каго. Гл. галаву прыхінуць (прыхіліць, прытуліць) дзе, да каго.

Прытча ва языцах. Запазыч. з царк. — слав. м. Прадмет усеагульных размоў, абгавораў, кпінаў і пад. Усё Азярное ведае, што Бадытчык — кулак, што яго скора знімаць будуць. Там — гэта прытча ва языцах (М. Лобан. Гарадок Устронь).

Выраз з Бібліі, дзе ён выкарыстаны некалькі разоў (напрыклад, Другазаконне, 28,37), Ва языцах (во языцех) — старая форма меснага скл. мн. л, назоўніка язык (тут ён ужыты са значэннем ‘народ’). Літаральна прытча ва языцах абазначае ‘прытча ў народзе, народная прытча’.

Прыхінуць галаву дзе, да каго. Гл. галаву прыхінуць (прыхіліць, прытуліць) дзе, да каго.

Прыходзіць (прыйсці) y галаву каму. Агульны для ўсходнесл. і польск. (przychodzi'c do glowy) м. Ужыв. са значэннямі: 1)

раптоўна, выпадкова з’яўляцца ў свядомасці, 2) даходзіць да свядомасці, 3) адчуваць патрэбу ў чым-н.; хацець, наважвацца. Шафёр зірнуў насцярожана: што сакратару прыйшло ў галаву? (І.Шамякін. Атланты і карыятыды). Мне і ў галаву не прыходзіла, каб бацька найшоў на маю бяду і ўбачыў усё сваімі вачыма (А. Пальчэўскі. Калі ападала лісце). Нікому не прыходзіла ў галаву палажыць кладачку хоць супраць свае хаты, каб льга было прайсці праз балота, у якім тапілася гэта вуліца (Я. Колас. На ростанях).

Усе кампаненты фразеалагізма выступаюць як сэнсаўтваральныя, суадносныя з адпаведнымі словамі свабоднага ўжывання ў пэўных іх значэннях: прыходзіць — ‘узнікаць, з’яўляцца’, галава — ‘розум, свядомасць’. Але дзеяслоўны кампанент прыходзіць (прыйсці), калі яго разглядаюць на ўзроўні слова, мае абавязковае канструктыўна абмежаванае значэнне (прыходзіць y ш т о), тады як суадносны дзеяслоў згаданае вышэй значэнне заўсёды рэалізуе без залежнага слова-канкрэтызатара: прыйшло жаданне (І.Шамякін), думка мне прыйшла (Л. Прокша), апетыт прыйдзе (А. Васілевіч).

Прыходзіць (прыйсці) y сябе. Калька з франц. м. (revenir a soi). Ужыв. са значэннямі ‘выходзіць са стану непрытомнасці, забыцця і пад.’ і ‘пераставаць хвалявацца; супакойвацца’. Праз некалькі хвілін Агата прыйшла ў сябе, але была такою нямоцнаю, што ногі яе не трымалі (Я. Нёманскі. Тодар Базылёнак). Даведалася, што з табою зрабілася бяда, і, паверыш, тры дні не магла прыйсці ў сябе, супакоіцца (Ц. Гартны. Сокі цаліны).

Узнікненне фразеалагізма звязана з вераваннем, што ў часе непрытомнасці душа чалавека пакідае яго цела, a пасля зноў вяртаецца. Другое значэнне развілося ў фразеалагізме на базе першага.

Прыход на свет каго, чый. Уласна бел. Нараджэнне каго-н. Бацька, расказвалі ў вёсцы, вельмі рады быў майму прыходу на свет і трывожыўся, помнячы лёс папярэдніх дзяцей (У. Калеснік. Доўг памяці).

Вытворны назоўнікавы фразеалагізм ад суадноснага дзеяслоўнага прыходзіць на свет.

Прыцягваць (прыцягнуць) за вушы (за валасы) што. Калька з франц. (tirer par les cheveux) ці ням. (an den Haaren herbeiziehen) m. (літаральна «прыцягваць за валасы»). Неапраўдана, беспадстаўна выкарыстоўваць што-н. y якасці доказаў, доваду. Успомнілася, што ў некаторых абвінавачванні, і вельмі сур'ёзныя, былі прыцягнуты, проста сказаць, за вушы (І.Мележ. Подых навальніцы).

У аснове фразеалагізма — гіпербалізаваны вобраз.

Прышыванне ярлыкоў. Уласна бел. Аднабаковая, шаблонная ацэнка, характарыстыка каго-н. Настаў час, калі палітыка бесцырымоннага прышывання ярлыкоў пачала цярпець няўдачы (М. Чавускі. Чаму ж не смяяцца?).

Назоўнікавы фразеалагізм, утвораны ад суадноснага дзеяслоўнага прышываць ярлыкі (каму).

Прышый кабыле хвост. Агульны для ўсходнесл. м. Зусім непатрэбна, не мае дачынення да чаго-н. — Мы ведаем, што чужы. Табе ён толькі, відаць, не чужы… — Разам градусы ціснуць!.. Прымак — прышый кабыле хвост! — пачуліся ў агульным шуме галасы (Я. Брыль. У Забалоцці днее).