Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў

Лепешаў Іван Якаўлевіч

Соль зямлі. Запазыч. з царк. — слав. м. Лепшыя прадстаўнікі народа, цвет якога-н. асяроддзя. Не магу я выхваляцца, што, маўляў я соль зямлі, бо ў мяне такая праца — кожны дзень мялі й мялі (Я. Непачаловіч. Млынар).

Паводле Евангелля (Матфей, 5, 13), гэтымі словамі назваў сваіх вучняў Ісус, звяртаючыся да іх з казанню: «Вы соль зямлі. Калі ж соль страціць сілу, то чым зробіш яе салёнаю? Яна не патрэбна ні на што, яе толькі выкінуць вон на патаптанне людзям».

Сорак саракоў чаго.

Запазыч. з руск. м. Незлічонае мноства, вялікая колькасць. Крыж сімвалам галоўным быў князёў, баярынаў, купцоў, крыжоў маскоўскіх не лічыў казалі — сорак саракоў (П. Броўка. Крыжы і зоркі).

Першапачаткова ўжываўся ў спалучэнні толькі са словам царква для абазначэння вялікай колькасці цэркваў y старой Маскве. Сорак — лічэбнік усходнеславянскага паходжання, адзінка падліку, роўная чатыром дзесяткам. Спачатку словам сорак называлі мяшок, y якім змяшчалася 40 собалевых шкурак, г. зн. неабходны набор на поўную шубу.

Спаймаць лісу. Гл. злавіць (спаймаць) лісу (лісіцу).

Спакон вякоў (веку). Агульны для бел. і руск. м. (руск. испокон веков; параўн. ва ўкр. м.: споконвіку, споконвічно, споконвіків). 3 самага даўняга часу, спрадвеку. Ад прадзедаў спакон вякоў мне засталася спадчына; паміж сваіх і чужакоў яна мне ласкай матчынай (Я. Купала. Спадчына).

Першапачатковы сэнс выразу — 'з самага пачатку вякоў’ Марфемны склад першага кампанента генетычна такі: с + па + кон, дзе кон абазначае ‘пачатак’.

Спаліць за сабой масты. 3 той жа вобразнасцю і граматычнай структурай, пры адпаведных лексічных эквівалентах, фразеалагізм жыве ва ўсіх славянскіх мовах, a таксама ў франц., ням. ііншых. Абазначае ‘рашуча парваць з мінулым, не мець магчымасці вярнуцца да яго’. Для людзей, якія ўжо спалілі за сабой масты, спозненыя разважанні хлопцаў — будзь яны найкрыштальнейшай праўдай! — цяпер былі непажаданымі (А. Карпюк. Вершалінскі рай).

Выраз «ваеннага паходжання». Гісторыя войнаў і паходаў ведае нямала выпадкаў, калі, наступаючы і пераправіўшыся на другі бок ракі, палкаводцы спальвалі за сабой масты, каб паказаць салдатам, што назад дарогі адрэзаны і што наперадзе толькі рашучая і пераможная барацьба або смерць. Захавалася паданне, што менавіта так зрабіў Дзмітрый Данскі напярэдадні Кулікоўскай бітвы.

Спаліць свае караблі. Гл. паліць (спаліць) свае караблі.

Спачываць на лаўрах. Паўкалька з франц. м. (se reposer sur ses lauriers). Супакойвацца на дасягнутым, задавольвацца дасягнутым. Напэўна ўжо раман цудоўны ён нам падараваў бы, каб трызніў менш вянком лаўровым, менш спачываў на лаўрах (Г. Кляўко. Нязжатыя лаўры).

У аснове фразеалагізма звычай старажытных грэкаў і рымлян узнагароджваць лаўровым

вянком пераможцаў на паэтычных і музычных спаборніцтвах (гл. пажынаць лаўры).

Спісванне ў архіў чаго. Уласна бел. Прызнанне чаго-н. застарэлым, вартым забыцця. На пачатку патрабуецца даказаць, што сучаснае «спісванне ў архіў» сапраўды значныя творы, напісаныя ў папярэднюю эпоху, не закране (ЛіМ. 10.04.1998).

Назоўнікавае ўтварзнне ад суадноснага дзеяслоўнага фразеалагізма спісваць у архіў (што).

Спісваць (спісаць) y тыраж каго. Агульны для ўсходнесл. м. Адхіляць каго-н., лічачы непрыдатным да якой-н. дзейнасці. Хай ведаюць, што Пракопчык яшчэ не стары — pana спісваць у тыраж… (В. Карамазаў. Спіраль).

Паходзіць з аднайменнага тэрміналагічнага словазлучэння, якое ўжываецца ў галіне фінансаў, дзе тыраж абазначае ‘пагашэнне аблігацый і іншых каштоўных папер установай, якая іх выпусціла’.

Спісваць у расход каго. Гл. выводзіць (вывесці; спісваць, спісаць) y расход каго.

Спускаць (спусціць) на тармазах што. Агульны для ўсходнесл. м. Спыняць, уладжваць што-н. непрыемнае ціха, паступова, бясшумна. Карней сцяміў, што перахапіў цераз край, што далей жартаваць з Валяй так нельга; сястра даведзена да шаленства. Пачаў «спускаць на тармазах» (І.Шамякін. Вазьму твой боль).

Утварыўся ў выніку пераасэнсавання тэрміналагічнага словазлучэння, якое ў маўленні чыгуначнікаў і шафёраў ужываецца, калі гавораць пра адзін з відаў манеўравання пры ваджэнні лакаматываў, аўтамашын — выкарыстанне тармазоў пры крутым спуску.

Спусціўшы рукавы. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. спустя рукава, укр. спустивши рукави). Без належнай стараннасці, абы-як (рабіць што-н.). Некаторыя, павер, інстытут кідаюць або вучацца спусціўшы рукавы (У. Карпаў. Вясеннія ліўні).

Узнік y выніку пераасэнсавання свабоднага словазлучэння. У становішчы, калі рукавы не закасваюць, працаваць не заўсёды зручна.

Спяваць дыфірамбы каму, чаму Гл. пець (спяваць) дыфірамбы каму, чаму.

Спяваць Лазара. Гл. Лазара пець (спяваць).

Спяваць на хлеб. Уласна бел. Збіраць міласціну, жабраваць. — Пайшлі, Арсень, — рашуча рыкнуў Шлык, — абыдземся без гэтага салапёкі, каб ён на хлеб спяваў (У. Караткевіч. Аліва і меч).

У выразе — намёк: жабракі, выпрошваючы міласціну (хлеб), спявалі жаласныя песні. Параўн. y драме Я. Купалы «Раскіданае гняздо»: «Старац ідзе наперад, за ім — Марыля з дзецьмі па баках, a за Марыляй — Данілка. Усе пяюць „Лазара“ — Данілка іграе».