Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў
Шрифт:
Узнік y выніку пераасэнсавання састаўнога тэрміна-каманды, што выкарыстоўваецца ў маўленні маракоў. Параўн.: «— Стоп машына! — раптам загадаў капітан. Валодзя схамянуўся і рвануў ручку тэлеграфа ўніз. „Судак“ скалануўся і павольна загойдаўся на хвалях» (А. Шлег).
Сточваць (стачыць) канцы з канцамі. Уласна бел. Ужыв. са значэннямі ‘пераадольваючы перашкоды, узгадняць розныя бакі чаго-н., злучаючы іх y адно’ і ‘задавальняць жыццёвыя патрэбы, знаходзячы выйсце з цяжкага становішча’. Раней саўгасы былі толькіў колішніх маёнтках, a цяпер
Утвораны па мадэлі з ужо існуючым, відаць, скалькаваным з франц. м. фразеалагізмам зводзіць канцы з канцамі (гл.). Яго дзеяслоўны кампанент заменены іншым словам, першапачатковае значэнне якога — ‘злучыць шыццём ці звязваннем’.
Страляць з гарматы (гармат) па вераб’ях. Відаць, калька з ням. м. (mit Kanonen auf Spatzen schlieben, літаральна «з гарматы па вераб’ях страляць»). Траціць шмат сіл, сродкаў на дробязі. У цябе няма ніякай падставы лічыць, што яны з гармат па вераб’ях страляюць. Яны ўдала спраўляюцца з заданнямі (І.Новікаў. Тварам да небяспекі).
Відаць, першым з заходнееўрапейскіх пісьменнікаў, хто выкарыстаў гэты выраз, быў франц. драматург Мальер. У камедыі «Школа мужоў» (1661) ёсць гіпербалічнае словазлучэнне tirer sa poudre axmoineaux (літаральна «страляць порахам па вераб’ях»). У такой форме выраз фіксуецца і ў сённяшніх франц. слоўніках, паралельна з tirer aux moineaux («страляць па вераб’ях»). У ням. м. фразеалагізм атрымаў больш ёмісты вобраз.
Страха над галавой. Гл. дах (страха) над галавой.
Страціць галаву. Гл. губляць (згубіць; траціць, страчваць, страціць) галаву.
Строіць вочкі каму. Паўкалька з руск. м. (строить глазки). Какетліва паглядаць на каго-н. У мяне, браце, дзяўчына ёсць не раўня гэтай Адэлі. Яна мне вочак не строіць, a то не была б яна мая (А. Чарнышэвіч. Засценак Малінаўка).
У руск. м. фразеалагізм ужываецца ў двух варыянтах: делать (строить) глазки. Можна меркаваць, што ён з’яўляецца недакладнай калькай з faire les yeux doux (літаральна «рабіць салодкія вочы»).
Стрыгчы купоны. Паўкалька з франц. м. (coupon couper, літаральна «купоны адразаць, стрыгчы»). Апрача значэння ‘жыць на працэнты з каштоўных папер’, найчасцей абазначае ‘беспадстаўна мець які-н. набытак, грошы, славу і пад.’ Той, хто бессаромна стрыжэ купоны з ганьбавання традыцый, несумненна дыскрэдытуе сваю творчую прафесію і павінен несці за гэта адказнасць (Звязда. 8.09.1986).
Узнік y выніку метафарызацыі свабоднага словазлучэння, y якім купон рэалізуе сваё зыходнае значэнне ‘адразны талон у каштоўных паперах на атрыманне працэнтаў з іх’.
Стрыжка
Утвораны на аснове суадноснага дзеяслоўнага фразеалагізма стрыгчы пад адзін грабянец (каго).
Стрымаць <сваё> слова. Гл. трымаць (стрымаць) <сваё> слова.
Стрэляны верабей. Гл. стары верабей.
Стрэляны воўк. Агульны для бел. і ўкр. м. Вельмі вопытны, спрактыкаваны чалавек. Гардзіенка ляжыць на ложку, паклаўшы забінтаваную галаву на рукі, маўчыць і думае сваю думку, Ён моргае мне адным вокам. Маўчы! Гэта стрэляны воўк (С. Александровіч. Далёкія зарніцы).
Склаўся ў выніку кантамінацыі — аб’яднання элементаў двух семантычна тоесных фразеалагізмаў: стрэляны верабей + стары воўк (гл.).
Стрэчны <і> папярэчны. Паўкалька з руск. м. (встречный и поперечный). Ужыв. са значэннямі ‘любы чалавек, які трапіцца’ і ‘няважна які, любы’. Чорным груганнём нізрынуліся гітлераўцы на Доўгі Брод… Стралялі стрэчных і папярэчных — усіх пад парадак, yce перад імі былі вінаватыя… (А. Кандрусевіч. Вайной апаленая памяць). Вольга і без гэтага дагадалася, што да Пытля дайшла тая чутка ці мо праўда, якую яна расказвала стрэчным і папярэчным бабам (В. Адамчык. Чужая бацькаўшчына).
Склаўся, відаць, пад уплывам фразеалагізма першы сустрэчны (стрэчны) (гл.) — калькі з франц. м. Выкарыстаны адзін з яго кампанентаў, a другі — абумоўлены рыфмай.
Сунуць палкі ў кола каму, чаго. Гл. ставіць (устаўляць, соваць, сунуць) палкі ў кола каму, чаго.
Сунуць <свой> нос куды, y што. Гл. соваць (сунуць, утыкаць) <свой> нос куды, y што.
Сусветная туга. Калька з ням. м. (Weltschmerz). Крайні песімізм, адчай, расчараванне ў жыдці. Мною валодала не «сусветная туга», a проста жаданне ўмяшацца ў жыццё і сёе-тое ў ім паправіць (К. Крапіва. Ад маленства да сталасці).
Аўтарам гэтага выразу, які набыў крылатасць, з’яўляецца ням. пісьменнік Жан-Поль (Рыхтэр); y творы «Селіна, або Пра неўміручасць душы» (1825) ён ужыў гэтыя словы як перыфразу да «бясконцых людскіх пакут». Спачатку выраз выкарыстоўваўся ў літаратуразнаўстве, калі гаворка ішла пра песімістычны настрой, уласцівы творчасці пісьменнікаў-рамантыкаў канца XVIII — пачатку XIX ст. 3 цягам часу выраз пашырыў сваю дастасавальнасць і атрымаў больш шырокі сэнс — ‘адчай, расчараванне’.