Уліс з Прускі

Гніламёдаў Уладзімір

«Нялёгка ж, відаць, гэта — жыць сярод чужога народа, — у думках разважаў Лявонка, — але чаго толькі лёс не робіць з чалавекам…»

Да кастра наблізілася старая цыганка з шэрымі, як дым, валасамі, што выбіваліся з-пад хусткі, прыпаліла ад жарынкі люльку і пачала яе раскурваць.

З начнога цемрыва выбрыў і падышоў да кастра пан Адась — малодшы сын пана Падгурскага. Ён меў хмурны выгляд і бледны, як у сухотніка, твар. Сівавалосая цыганка курыла люльку, абыякава аглядаючы наваколле. Паніч моўчкі працягнуў ёй далонь.

Цыганка паўзіралася ў яе, трымаючы люльку ў зубах, і, пыхнуўшы дымам, сказала:

— Ой, чалавеча, кароткая твая лінія…

Па бледным твары

Адася пайшлі цёмныя пляміны. Ён апусціў вочы і наском бота пачаў нешта калупаць у зямлі.

Маладзенькая цыганка заспявала зноў:

Галубо-о-чак, Летуно-очак, Эх, да навучы ты Мяне лятаць! Эх, невысо-ока. Эх, не далё-ёка, Ліш бы мілага відаць!

Пачуўшы песню, пан Адась адарваў позірк ад кастра, прыслухаўся, паглядзеў кудысьці паверх вогнішча. Некалькі гадоў назад ён пакахаў старэйшую дачку пана Бяльчынскага (яго маёнтак быў у Вайской) Лёдзю. Чаму — невядома, але Лёдзя тая не адказала яму ўзаемнасцю, і Адась доўга перажываў. Пасля гэтага ён увесь аддаўся вынаходніцтву. Спачатку працаваў над перпетум мобіле, але, так і не рэалізаваўшы яе, з такім жа імпэтам узяўся за лётню, маючы намер, як ён і абяцаў Лёдзі, прыляцець да пана Бяльчынскага па паветры. Казалі, што нарэшце ўсё ж такі нібыта вынайшаў тую лётню.

Ноч пахла скошанай прывялай травой. Дзесьці ў прырэчных лозах скрыпеў драч. Прускаўцы, якія прыйшлі паглядзець, не маглі надзівіцца вясёламу цыганскаму вечару.

Піхта смяяўся разам з падвяселенымі мужчынамі:

— Пан прапаноўвае нам работу — катлы і каструлі паяць.

— Бо вы ж майстры! — з павагай сказаў Пракоп.

— Не пойдзем!

— Чаму? — дзівіўся Кірыла.

— Паглядзіце на птушак, — разышоўся Піхта, — яны не сеюць і не жнуць, але ж неяк жывуць! Дык чаму цыган не можа жыць? Толькі што ўдачу трэба мець…

— Нездарма ад цыгана ветрам пахне, — паддзеў Піхту Трахімка.

— А ад цябе чым пахне, га? Дай панюхаю, — павярнуўся да яго цыган.

Пачуўся смех.

— Ведаем мы гэту ўдачу, — уступіў у размову Масей Галёнка, выпіўшы толькі што паднесеную чарку.

Грамада змоўкла, наважыўшыся слухаць.

— Вось калісьць у Бабічах было. Таксама цыганы прыехалі. Пазычце, кажуць, барану — раку баранаваць будзем. Бабіцкія мужыкі зарагаталі, як дурні, а Марка Замагільны пытае: «А нашто ж яе баранаваць?» — «Наша справа». Той не адстае: «А ўсё-такі скажыце: нашто?» — «Рыбу лавіць будзем». Бабіцкія зноў зарагаталі: «Чым лавіць — баронамі?» — «Не, мы толькі бераг баранаваць будзем, а рыба сама ў гэты час з ракі павыпаўзае».

Пачуўся рогат.

— Гэта, можа, калі невад коньмі цягнуць. Невад цягнуць цяжка, — выказаў сваё меркаванне Назар Хомка.

— Не-е! — засмяяўся Масей. — Не ў тым справа! Ну, пазычылі бабіцкія ім барану. Збеглася ўся вёска глядзець на той цуд. «Ха-ха, ха-ха», — цыганы, маўляў, дурныя. А яны не дурныя, — тут Масей зрабіў невялікую паўзу. — Як высыпалі ўсе бабіцкія на бераг баранаванне тое глядзець, цыганкі тым часам па хатах пайшлі. Так што потым і курэй, і каўбас не далічыліся…

Усе навокал зарагаталі.

— Гэта, бацю, выдумаў ты, — махнуў рукою Піхта, — цыганы гэтак не робяць. Але здараецца, вядома, усякае. Неяк стаялі мы каля адной вёскі. Ну і людзі, скажу я вам, кубак вады не выпрасіш. Пайшоў я да папа. Якраз такою парой сена касілі,— расказчык дастаў з глыбокай кішэні люльку, закурыў.— Наняўся і я сена касіць. Я, кажу,

бацю, столькі табе сена накашу, што на ўсю зіму хопіць! Узрадаваўся поп, паабяцаў дзесяць рублёў заплаціць, даў касу, сабраў мяшок з ежай — хлеб, сала, нават пляшку гарэлкі не забыў пакласці — і прывёў мяне на шырокую лугавіну з такой высокай і густой травой, што каня з яе не відаць было б. «Як пакосіш, прыходзь за разлікам», — сказаў поп і пайшоў. Ну, што ж, вырашыў я перш-наперш пад'есці, расклаў агонь, сала падсмажыў, выпіў, закусіў і лёг спаць. Назаўтра прачнуўся — што рабіць? Ізноў выпіў, пад'еў, лёг, адпачываю. І так дні два, пакуль папоўскія запасы не скончыліся, а калі скончыліся — касу на плечы і да папа. «Скасіў?» — «Усё дарэшты, сохне!» Дае поп дзесяць рублёў. «Эх, бацюшка, накінь яшчэ пяць! — надта ж трава высокая была, касы не выцягнуць. Каб ведаў — і не пачынаў бы!» — «Э не, так мы не дамаўляліся. Бяры грошы і ідзі з Богам». — «Дык што, не будзеце плаціць?» — «Я табе, кажа, і так шмат даў!» — «Ах, калі так, дык устань, трава, па-старому, як стаяла!» — сказаў я, бразнуў дзвярыма і пайшоў. Пабег поп на сенажаць. Бачыць — трава, як стаяла, так і стаіць, з чалавека ростам. «Эх, думае, не варта было мне скупіцца, дарэмна не набавіў цыгану. Цяпер, выходзіць, ізноў людзей наймаць трэба тую траву касіць…»

Усе дружна засмяяліся.

Вяселле працягвалася, а прускаўцы пачалі развітвацца.

— Да мяне заходзь! — запрасіў на развітанне Піхту Кірыла.

— Дзякуй! — цыган засмяяўся, бліснуўшы вачыма, — Можа, і сапраўды зайду. Чарку рыхтуй!

Моладзь засталася пры вогнішчы, ля якога, задумаўшыся, сядзеў пан Адась.

Трахімка разам з Цішкам, не звяртаючы ўвагі на прысутнасць Адася (як бы таго паніча і не было), пайшлі ў панскі сад па яблыкі. Гамона, які хацеў ісці разам з імі, не ўзялі.

— Не да Падгульскага! Вы да Кастантага ідзіце — сёння яго дома няма, паехаў некуды, — раіў ім Гамон, — у яго белы наліў!..

— Не, да Кастантага не пойдзем! — пакруціў галавой Трахімка. — З ураднікам лепш не звязвацца.

«О, Трахімка не ўломак! Разумее, што да чаго… — падумаў Лявонка і пашукаў вачыма Ганну, якую яшчэ раней заўважыў у купцы моладзі.— А дзе ж яна? Можа, з хлопцамі куды пайшла? Як яна магла? Дзе ж яна?» Але як толькі ўбачыў яе мілы тварык і ўсмешлівыя вочы, дык адразу папракнуў сябе за празмерную рэўнасць. Доўгія, прыгожыя вейкі сарамліва апускаліся, калі хто з хлопцаў асабліва ўважліва паглядаў у яе бок. Душа Ганны — маладая, неспазнаная. Пакуль што, пэўна, і яна сама не ведае, чаго хоча і якія глыбінныя жаданні ў ёй стоены.

Ён спыніўся каля яе.

Ганна сказала, як бы і не глянуўшы на Лявонку:

— Не інакш — цыганку ўпадабаў…

— Ты ж бачыла — яна сама падышла.

— І мне цыганка варажыла! — Яна павярнула тварык да Лявонкі.

— Праўда?

— Глядзіць на далонь і кажа: спачатку даведаешся, што такое шчасце, а потым і гаркоту спазнаеш. Сумная хадзіць будзеш…

— Ну, а далей што?

— Пра каханне, кажа, забудзеш і доўга жыць будзеш!

— І ўсё?

Завіточкі на Ганніных скронях страпянуліся, і дзяўчына ўсхвалявана зашаптала:

— А што далей — не скажу. А ты хацеў бы даведацца?

— Хацеў.

Вярнуліся Трахім з Цішкам, прынеслі поўныя запазушшы яблык. Першага пачаставалі пана Адася. Ён па-ранейшаму сядзеў ля кастра, у якім, патрэскваючы, дагарала апошняе голле. І дзяўчаты ахвочыя да яблыкаў.

— Адно толькі даў. Дай два — каб пара была, а то палец саб'еш! — патрабавала Гэлька Бочка, калі Цішка пачаў абдзяляць іх панскаю садавінаю.

Пабегла да сябровак і Ганна і таксама захрумсцела свежым яблыкам.