Дом без гаспадара

Бёль Генрых

Яна ўздрыгнула, калі ў дзвярах паказаўся хлопчык. У яго быў выліты бацькаў твар — твар усмешлівага яфрэйтара, усмешлівага унтэр-афіцэра, усмешлівага фельдфебеля, прыгожы, сур’ёзны твар, які быў у бацькі.

— Ты яшчэ не пайшла, мама? — спытаў ён.

— Зараз найду, — адказала яна. — Не бяды, калі я і спазнюся разок. Ты сёння зойдзеш за мной?

Яна ўважліва сачыла за выразам яго твару, але і ценю не прамільгнула на ім.

— Так, — адразу адказаў ён.

— Падагрэй сабе суп, — сказала яна, — а тут вось апельсіны — адзін табе, другі — Вільме.

— Добра, — сказаў ён, — дзякуй, а што сказаў урач?

— Пасля раскажу, цяпер некалі. Значыцца, зойдзеш?

— Але, — адказаў ён.

Яна пацалавала яго, адчыніла дзверы, і ён крыкнуў ёй услед:

— Зайду, абавязкова зайду.

5

Марцін спыніўся, расшпіліў каўнер і пачаў выцягваць з-за пазухі павешаны на шнурок ключ ад кватэры. Раніцай ключ быў халодны, боўтаўся

недзе каля пупа і крыху драпаў, пасля ён нагрэўся, і калі зрабіўся зусім цёплым, Марцін перастаў яго адчуваць. У паўзмроку ён адразу разгледзеў белую паперку, прыколатую да дзвярэй, але не спяшаўся запальваць святло, каб даведацца, што ў ёй напісана. Ён сагнуўся і так раскалыхаў ключ, што той праляцеў міма левага вуха, вакол галавы і плюхнуўся на правую шчаку. Марцін патрымаў яго крыху ў такім становішчы, затым моцным штуршком зноў паслаў яго наперад. Левай рукой ён намацаў кнопку аўтаматычнага выключальніка, правай — знайшоў дзірку замка і, прыклаўшы да яе вуха, стаў напружана ўслухоўвацца: ён хацеў упэўніцца, што ў кватэры нікога няма. У запісцы пэўна сказана, што Альберту таксама спатрэбілася паехаць. Калі ён думаў: «Нікога няма», ён не лічыў бабулі, якая безумоўна сядзіць дома. Думаць: «Дома нікога няма» — азначае думаць: «Бабуля дома, а больш — нікога». «Больш» было тут вырашальным словам, гэтае слова ненавідзеў настаўнік, ён ненавідзеў і словы ўласна, увогуле i ўсё роўна словы куды больш значныя, чым гэта здаецца дарослым. Ён нават пачуў бабулю. Нешта мармычучы, яна хадзіла па сваім пакоі, і ад яе цяжкіх крокаў дрыжала шкляная горка. Пачуўшы бабулю, ён адразу ж уявіў яе сабе; яе і вялізную чорную старасвецкую горку з моранага дубу; горка была вельмі старая, ці, іншымі словамі, вельмі каштоўная. Усё, што было старым, лічылася таксама каштоўным. Старыя цэрквы, старыя вазы. Насціл пад паркетам рассохся, і горка, не перастаючы, дрыжала, калі бабуля хадзіла па пакоі, а посуд у горцы безупынку лёгенька звінеў. Бабуля ні ў якім разе не павінна пачуць, калі ён прыходзіць дадому. А то яна пакліча яго да сябе, пачне карміць усялякай усялячынай — кавалкамі недасмажанага мяса, якое ён не пераносіць, будзе задаваць пытанні з катэхізіса і старыя, нязменныя пытанні пра Гезелера. Ён націснуў кнопку выключальніка і прачытаў запіску, пакінутую дзядзькам Альбертам: «Мне ўсё-ткі давялося пайсці». «Усё-ткі» было тры разы падкрэслена. «Вярнуся ў сем. Пачакай мяне з абедам». Тое, што Альберт тройчы падкрэсліў «усё-ткі», лішні раз пацвярджала важкасць гэтых слоў, якія ненавідзеў настаўнік і выкарыстоўванне якіх забараняў. Ён узрадаваўся, калі святло зноў патухла, — была рызыка, што бабуля выскачыць на святло, пацягне яго да сябе, пачне экзаменаваць і напіхваць недасмажаным мясам, ласункамі; пасля пачнуцца пяшчоты, гульня ў катэхізіс і пытанні пра Гезелера. А то яна проста выскачыць на лесвіцу і закрычыць: «У мяне зноў кроў у мачы!» — будзе размахваць шкляным начным гаршком і аблівацца горкімі слязамі. Яго ванітавала ад бабулінай мачы, ён пабойваўся бабулі і таму ўзрадаваўся, калі выключальнік шчоўкнуў і святло зноў патухла.

На вуліцы ўжо запалілі ліхтары. Жаўтавата-зялёнае святло за спінай Марціна прабівалася праз тоўстае шкло параднага, падала на сцяну і адкідала ягоны цень — вузкі шэры цень на цёмныя дзверы. Ён усё яшчэ не адняў рукі ад выключальніка, неўзнарок націснуў на кнопку, і тут здарылася тое, чаго ён заўсёды чакаў з такім напружаннем: яго цень выскачыў са змроку, як цёмны, вельмі спрытны звер, чорны і страшны; ён пераскочыў праз парэнчы, і цень ад галавы ўпаў на філёнку дзвярэй, што вялі ў падвал; затым ён зноў расхістаў ключ і прасачыў за рухам вузкага шэрага ценю ад шнурка, але тут у аўтамаце ціха цікнула, святло зноў патухла; ён зноў двойчы, нават тройчы — гэта ж было так прыгожа! — прымусіў спрытнага чорнага хуткага звера — свой цень — выскачыць з зеленаватага святла за спінай, так каб цёмная пляма ад галавы зноў падала на ранейшае месца і зноў забегаў па падлозе размыты, шэры цень ад шнурка, што завязаны на шыі. Раптам ён пачуў наверсе шоргаючыя крокі Больды: яна шмыганула праз пярэднюю, у ваннай зашумела вада, і тут ён скеміў, што ў гэты час Больда заўсёды спускаецца на кухню і гатуе сабе булён.

Цяпер самае важнае ўвайсці ў дом ціха, каб бабўля не пачула. Ён уставіў ключ у дзірку, асцярожна пакруціў яго абедзвюма рукамі, пасля піхнуў дзверы, зрабіў шырокі крок, каб пераступіць скрыпучую дошку, і нарэшце апынуўся на тоўстай іржава-чырвонай дарожцы. Не сыходзячы з месца, ён увесь пасунуўся наперад і ціха, каб не шчоўкнуў замок, зачыніў дзверы.

Ён стаіў дыханне і напружана прыслухаўся да гукаў, якія даносіліся з пакоя бабулі: яна, пэўна, нічога не пачула, таму што працягвала расхаджваць па пакоі. Усё гэтак жа звінеў посуд у горцы, і мармытанне бабулі нагадвала размову зняволенага з самім сабой. Яшчэ не настаў час крыві ў мачы — жудасная сцэна, якая перыядычна паўтаралася, калі бабуля ўрачыста праносіла жоўтую вадкасць праз увесь калідор, — з пакоя ў пакой, не саромеючыся

разліваць яе, і гэтак жа без усялякага сораму плакала гаручымі слязамі. Маці ў такіх выпадках гаварыла:

— Нічога страшнага тут няма, мама. Я патэлефаную Гурвеберу.

I дзядзька Альберт гаварыў:

— Нічога страшнага тут няма, бабуля, мы патэлефануем Гурвеберу.

I Больда гаварыла:

— Нічога страшнага тут няма, дарагая Бэці, патэлефануй лепш урачу і перестань выломвацца.

I Глум раніцай, калі ён вяртаўся з царквы або з працы і яго сустракалі начным гаршком, таксама гаварыў:

— Нічога страшнага, дарагая бабуся, хутка прыйдзе доктар.

I Марціну даводзілася гаварыць:

— Нічога страшнага, мілая бабуля, мы паклічам урача.

Кожныя тры месяцы на працягу тыдня ўсе гулялі ў гэтую гульню, і з часу апошняга прадстаўлення прайшоў ужо немалы тэрмін — ёсць рызыка, што гульня можа ўзнавіцца менавіта гэтым вечарам, у любы момант.

Ён усё яшчэ стаяў, стаіўшы дыханне, і радаваўся, што бабуля працягвае мармытаць, працягвае хадзіць, а шкляная горка працягвае свой канцэрт.

Ён крадком прайшоў на кухню, у цемені знайшоў запіску ад маці — яна заўсёды пакідала яе на рагу стала на блакітных разводах абруса — і павесялеў, пачуўшы крокі Больды. Калі Больда дома — няма чаго асцерагацца крыкаў бабулі: «Кроў у мачы!» Больда і бабуля занадта доўга ведалі адна адну, і ў якасці адзінай слухачкі Больда не ўяўляла для бабулі аніякай цікавасці.

Больда сышла ўніз, шоргаючы пантофлямі па лесвіцы, запаліла ў калідоры святло; яна, адзіная ва ўсім доме, не баялася бабулі, і калі Больда ўвайшла ў кухню, запаліла святло і знайшла там Марціна, ён хуценька прыклаў палец да вуснаў, каб папярэдзіць яе. Больда нешта праклекатала, падышла да яго, пачухала па патыліцы і, як заўсёды, з раскацістым «р» прыглушана загаварыла:

— Прапашчае дзіця, ты, мусіць, есці хочаш?

— Так, — ціха адказаў ён.

— Булёну хочаш?

— Так, — адказаў ён і залюбаваўся яе гладка зачасанымі, чорнымі як смоль валасамі, глядзеў на яе белы, як папера, зморшчаны твар, на ўспыхнутае полымя газу ды гэтак і застаўся стаяць каля Больды, якая даставала з бляшанкі булёнавыя кубікі тры, пасля чатыры.

— А хлебца з маслам, найсвежанькага?

— Вельмі хачу, — сказаў ён.

Яна зняла з яго ранец, шапку, зноў засунула шнурок з ключом пад кашулю: халодны ключ слізгануў да пупка і там павіс, крыху драпаючы скуру. Ён дастаў з кішэні запіску маці і прачытаў яе: «Мне зноў неабходна было пайсці». «Неабходна» яна падкрэсліла чатыры разы. Больда ўзяла запіску ў яго з рук, зморшчыўшы лоб дасканала яе вывучыла і выкінула ў вядро для памыяў, якое стаяла пад ракавінай.

Па пакоі павольна распаўзаўся пах булёну, пах, які дзядзька Альберт называў «пошлым», маці — «агідным», бабуля «прасцяцкім», затое нос дзядзькі Глума асалодліва моршчыўся ад гэтага паху, дый самому Марціну ён вельмі падабаўся па прычыне, якую да гэтай пары ніхто не разгадаў: менавіта такі пах меў булён у Брылахаў — пах цыбулі, сала, часнаку і яшчэ нечага, што не паддаецца вызначэнню, што дзядзька Альберт называў «казарма». Ззаду, там, дзе ўздоўж пліты цягнулася труба, заўсёды стаяў зялёны кубак без ручкі, у ім Больда настойвала палыновы чай, напой, які сама прыдумала, да той пары, пакуль ён не ператвараўся ў густую, амаль што вязкую масу — цёплая горыч, — ад яе набягае сліна ў роце, у горле пяршыць, а ў страўніку разліваецца прыемнае цяпло, і пасля, калі ясі, усе стравы аддаюць гэтай горыччу, хлеб быццам замешаны на палыне, суп быццам прыпраўлены ім, і нават калі даўно ўжо ляжыш у ложку, жыватворная горыч быццам з патаемных закуткоў рота, са скрытых залоз прыцякае да нёба і набягае горкая сліна.

«Раз на тыдзень — глыток палыновага чаю» — такі быў нязменны рэцэпт Больды, і кожны, каму рабілася кепска, каму балеў жывот, павінен быў пакаштаваць з зялёнага кубка без ручкі. Нават бабуля, якая лічыла агідным усё, што ела і піла Больда, нават бабуля ўпотай цешылася глытком загусцелай горычы. Кожны тыдзень Больда выцягвала сухія шэра-зялёныя лісцікі з працёртага, рудога пакеціка і заварвала новы кубак. «Лепш чым каньяк, — прыгаворвала яна, — лепш чым усякія дактары, лепш чым дурное свінячае абжорства, лепш чым п’янства, чым курэнне да адурэння, лепш за ўсё на свеце палыновы чай і прыгожы харал». Яна сама нярэдка спявала, хоць голас у яе быў страшэнны: яе спробы ўлавіць мелодыю і рытм былі заўсёды марнымі, а ёй здавалася, што спявае яна цудоўна. Слых у яе быў такі ж немузыкальны, як і голас, таму яе невыносныя спевы ёй самой здаваліся дастаткова мілагучнымі і кожную праспяваную страфу яна суправаджала пераможнай ухмылкай. Нават Глум, які вельмі рэдка выходзіў з сябе, Глум, які ставіўся з бясконцым цярпеннем да ўсіх і да ўсяго, які вытрымліваў маўкліва цэлы тыдзень крыкі пра «кроў у мачы», нават Глум даходзіў да стану, які быў яму зусім неўласцівы.

— Ой, Больда, пашкадуй мае нервы… — маліў ён яе.

Але вось булён у Больды падагрэўся, хлябцы намазаныя маслам, і, прыхапіўшы вялікі жоўты кубак, Марцін ціха, у адных панчохах, шмыгануў разам з Больдай уверх па лесвіцы ў яе пакой міма вялізнага, напісанага алеем партрэта дзядулі: з партрэта глядзеў самотны худы чалавек з дзіўна чырвоным тварам, ягоная рука з дымячай цыгарай ляжала на зялёным стале. А ўнізе медная дошчачка: «Нашаму паважанаму шэфу ў дзень дваццаціпяцігоддзя фабрыкі ад удзячных супрацоўнікаў. 1938».